Τυνησία: ένα βήμα εμπρός δύο βήματα πίσω;

της Δήμητρας Σπανού

Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Λονδίνου η Τυνήσια  Habiba Ghribi κέρδισε το ασημένιο μετάλλιο στα 3000 μέτρα με φυσικά εμπόδια. Η ίδια αφιέρωσε το μετάλλιό της στον αραβικό κόσμο, στις Τυνήσιες γυναίκες και στη νέα Τυνησία, τη γενέτειρα της αραβικής άνοιξης. Πίσω στην Τυνησία όμως, δεν μοιράζονται όλοι τον ίδιο ενθουσιασμό για το μετάλλιό της κι ας αποτέλεσε η νίκη της ορόσημο για την αθλητική ιστορία της χώρας. Υπήρξαν φωνές που επέλεξαν να εστιάσουν στην ενδυμασία της, δηλαδή το τυπικό σορτς και μπλουζάκι που φοράνε οι αθλήτριες του στίβου. Για μερίδες της κοινωνίας, η Ghribi αγωνίστηκε με τα «εσώρουχά» της και αυτό αποτελεί τέτοια ντροπή που θα έπρεπε ακόμα και να της αφαιρεθεί η ιθαγένεια. Η χώρα δεν χρειάζεται μετάλλια από ακάλυπτες και γυμνές γυναίκες!

Η αναφορά της Ghribi στις γυναίκες και στη νέα μέρα για τη χώρα της, αλλά και η συζήτηση για την ενδυμασία της  δεν είναι τυχαία, καθώς αυτή την περίοδο οι γυναίκες στην Τυνησία βρίσκονται σε αναβρασμό. Αφορμή αποτελεί το προσχέδιο για το νέο σύνταγμα, που στο άρθρο 28 αναφέρει πως η γυναίκα είναι «συμπληρωματική του άντρα στην οικογένεια και συνεργάτης του στην ανάπτυξη της χώρας». Το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει πυροδοτήσει μια δημόσια αντιπαράθεση που συνοδεύεται από κινητοποιήσεις. Η πιο σημαντική ήταν στις 13 Αυγούστου, ημέρα εθνικής γιορτής των γυναικών, όπου τουλάχιστον 6000 γυναίκες και άντρες συμμετείχαν σε διαμαρτυρία ενάντια του προσχεδίου, αλλά και του μετριοπαθούς ισλαμικού κόμματος που ηγείται του κυβερνητικού συνασπισμού.

Για την ιστορία, θα πρέπει να σημειωθεί πως η Τυνησία από τη συγκρότησή της ως ανεξάρτητο κράτος αποτελεί ένα φάρο για τα δικαιώματα των γυναικών ανάμεσα στον αραβικό κόσμο. Άμεσα υιοθέτησε μια αρκετά προοδευτική νομοθεσία για την ισότητα των φύλων, που αναγνώρισε τις γυναίκες ως πολίτες και ισχύει έκτοτε. Στο σύνταγμα της νέας χώρας διακηρύχτηκε η αρχή της ισότητας , ενώ το 1956 τέθηκε σε ισχύ ο Κώδικας Προσωπικής Κατάστασης, προβλέποντας ένα σύνολο προοδευτικών ρυθμίσεων, το οποίο έχει υποστεί πολλές τροποποιήσεις έκτοτε. Με βάση αυτόν η πολυγαμία και η αποκήρυξη καταργούνται, επιτρέπεται στις γυναίκες να ζητήσουν διαζύγιο, θεσπίζεται μια ελάχιστη ηλικία για γάμο και προβλέπεται η συναίνεση και των δύο συζύγων πριν από το γάμο. Όλα αυτά επέτρεψαν στις γυναίκες να εισέλθουν σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και σε «μη παραδοσιακούς» τομείς εργασίας (π.χ. ιατρική, στρατός και μηχανικοί), καθώς και να ανοίξουν τραπεζικούς λογαριασμούς και να δημιουργήσουν επιχειρήσεις. Επιπλέον, οι γυναίκες κέρδισαν το δικαίωμα ψήφου το 1957 ενώ από το 1962, η πρόσβαση στην αντισύλληψη είναι νόμιμη και από το 1965 η έκτρωση –τη στιγμή που στις ΗΠΑ αυτό έγινε το 1973 και στην Ελλάδα το 1984.

Όλο αυτό το ευνοϊκό νομοθετικό πλαίσιο για τις γυναίκες εφαρμόστηκε προφανώς με αντιφάσεις και ανάμεσα σε λεπτές πολιτικές ισορροπίες, εκφράζοντας ένα όραμα «εκσυγχρονισμού» και απομάκρυνσης από το Ισλάμ. Η πολιτική στόχευση ήταν τριπλή: πρώτον, η ικανοποίηση ιμπεριαλιστικών συμφερόντων ισχυρών χωρών, κυρίως της Γαλλίας και των ΗΠΑ. Δεύτερον, η αποδυνάμωση των ισλαμιστών που ήταν πολιτικοί αντίπαλοι και αντι-δυτικοί. Τρίτον, την ενσωμάτωση των εργατικών αγώνων. Η βασική κριτική είναι πως αναπαρήγαγε έναν κρατικό φεμινισμό που στόχευε στην ένταξη των γυναικών στο εργατικό δυναμικό και αποτελούσε κομμάτι ενός προγράμματος συνολικών μεταρρυθμίσεων σε διάφορους τομείς. Επιπλέον, μετά τη δεκαετία 1980 και ιδιαίτερα επί δικτατορίας Μπεν Αλί χρησιμοποιήθηκε ως επίφαση δημοκρατικότητας, απέναντι στις επικρίσεις των δυτικών για τις καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Βέβαια, το ισλαμικό στοιχείο, ως σύστημα αξιών και ταυτότητας των κατοίκων, συνέχισε να αποτελεί ισχυρό παράγοντα οργάνωσης της κοινωνίας. Το κράτος ποτέ δεν επιδιώχθηκε να μετατραπεί σε κοσμικό, απλώς η νομοθεσία βασίστηκε σε μια χαλαρή ερμηνεία της σαρίας. Κατά τη δεκαετία 1990 οι ισλαμικές ομάδες συγκροτήθηκαν ως ο ισχυρότερος πόλος αντιπολίτευσης, εκφράζοντας και οικονομικά συμφέροντα ισχυρών χωρών της Μέσης Ανατολής, αλλά και μερίδες της κοινωνίας που εξαθλιώνονταν. Βγήκαν εκτός νόμου και καταπιέστηκαν ενώ, επί Μπεν Αλί, επικράτησαν ακόμα και διώξεις κατά γυναικών επειδή φορούσαν μαντίλα.

Εκτός όμως από τις πολιτικές συμφωνίες και τα συμφέροντα των από πάνω υπάρχει η αυτενέργεια και ο αγώνας των ίδιων των υποκειμένων. Θα πρέπει να σημειωθεί πως το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα της Τυνησίας αντανακλούσε πραγματικές δυναμικές μέσα στην κοινωνία. Η σύγχρονη ιστορία της χώρας είναι και ένα αποτέλεσμα εργατικών αγώνων, κάτι που δεν είναι αυτονόητο για μια αραβική χώρα. Οι μεταρρυθμίσεις στην οικονομία και την κοινωνία κατά τις δεκαετίες 1950-1960, μεταξύ των οποίων η ισότητα των φύλων, έγιναν πραγματικότητα και λόγω της δύναμης των συνδικάτων και των πιέσεων που ασκούσαν. Αργότερα, οι όποιες παραχωρήσεις του Μπεν Αλί, παρά τον αυταρχισμό του καθεστώτος, ήταν αποτέλεσμα του κινδύνου στα αριστερά του και της ανάπτυξης αυτόνομου φεμινιστικού κινήματος στη χώρα κατά της δεκαετία 1980 που διεκδικούσε περισσότερες ελευθερίες, ουσιαστική ισότητα και δημοκρατία.

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, οι γυναίκες στην Τυνησία μπορούν να μορφωθούν, να εργαστούν χωρίς άδεια από άντρα ή σύζυγο, να διεκδικήσουν ακόμα και αξιώματα και έχουν το δικαίωμα ελέγχου του σώματός τους. Σαν σύνολο, αυτές οι ρυθμίσεις ρίζωσαν στην κοινωνία και αποτέλεσαν μια πολύ σημαντική παρακαταθήκη καθώς έδωσαν δυνατότητες και αυτοπεποίθηση στις γυναίκες, ενώ γαλούχησαν γενιές αντρών και γυναικών με μια ιδέα ισότητας. Στην πράξη βέβαια, παρά το πλέγμα προστασίας των δικαιωμάτων των γυναικών, η καθημερινή εφαρμογή είχε αποκλίσεις, γεωγραφικές, οικονομικές και κοινωνικές. Παρατηρείται φεμινοποίηση της φτώχειας, όπως σε όλα τα μέρη τα ποσοστά ανεργίας είναι υψηλότερα για τις γυναίκες ενώ η νομοθεσία για την ισότητα στην εργασία συχνά δεν τηρείται. Μέσω παρελκυστικών πρακτικών πολλές γυναίκες δεν έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση -πόσο μάλλον στην έκτρωση- και δεν ενθαρρύνονται να διεκδικήσουν αξιώματα ή ακόμα και να εργαστούν μακριά από την περιοχή κατοικίας τους. Για μερίδες της τυνησιακής κοινωνίας, ο ρόλος, η τιμή και η κοινωνική αποδοχή της γυναίκας συνδέεται άμεσα με την προσήλωσή της στην οικογένεια και την ανατροφή παιδιών.

Κατά την περίοδο της αραβικής άνοιξης στην Τυνησία, όπως και σε άλλες χώρες του αραβικού κόσμου που βρέθηκαν στη δίνη της εξέγερσης, οι γυναίκες αγωνίστηκαν για την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά τους ως πολίτες. Διαμαρτυρήθηκαν, ονειρεύτηκαν, ανοίχτηκαν στην κοινωνία και στον κόσμο, τραυματίστηκαν και σκοτώθηκαν. Οργανωμένες αυτόνομα, σε συλλογικότητες και εργατικά σωματεία και διεκδίκησαν δημοκρατία και ισότητα για όλους και όλες. Άλλωστε, οι γυναίκες της Τυνησίας ήταν πάντοτε παρούσες στους κοινωνικούς αγώνες, ιδιαίτερα σε συνδικαλιστικούς. Αποτελούν το 40% του μεγαλύτερου εργατικού συνδικάτου UGTT, εκπροσωπώντας κυρίως ευάλωτους κλάδους εργασίας, όπως η υφαντουργία. Επιπλέον, έχουν οργανώσει και πρωτοστατήσει σε σημαντικά κινήματα διεκδικήσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα και πρωτοβουλίες αλληλεγγύης, όπως στις εξεγέρσεις της Κάφσα το 2008[1]. Κατά την αραβική άνοιξη συμμετείχαν στις γενικές απεργίες καθώς και σε επιτροπές και οργανώσεις γειτονιάς που θα υλοποιούσαν τα οράματα της εξέγερσης. Μετά την πτώση του Μπεν Αλί πραγματοποίησαν πορείες και διαμαρτυρίες γυναικών για να επεκτείνουν –και όχι απλά να διατηρήσουν- τα δικαιώματά τους ως γυναίκες, όπου πέτυχαν την ψήφιση ενός νόμου για την ισότιμη συμμετοχή στις εκλογές του 2011. Για εκείνες η εξέγερση εξέφρασε πέρα από την απόγνωση και μια ελπίδα χειραφέτησης και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Η συμμετοχή τους στην ανατροπή του καταπιεστικού καθεστώτος ήταν ελπιδοφόρα και για έναν ακόμη λόγο. Σχημάτισε μια εικόνα απομακρυσμένη από τα στερεότυπα του κόσμου για τις γυναίκες στον αραβικό κόσμο. Στα μάτια των δυτικών τουλάχιστον, η συμμετοχή τους ανέδειξε ακόμη περισσότερο ως ρεαλιστική τη δυνατότητα συγκρότησης μιας νέας κοινωνίας με λιγότερη καταπίεση και περισσότερο σεβασμό.

Αν και είναι απλουστευτικό να θεωρούμε πως κάθε εξέγερση οδηγεί με ακρίβεια σε ένα καλύτερο αύριο, ενάμιση χρόνο μετά την αραβική άνοιξη την αρχική ελπίδα διαδέχεται ο προβληματισμός. Παρά την ψήφιση του νόμου για ισότιμη συμμετοχή, οι γυναίκες όχι μόνο δεν ηγήθηκαν σε καμία λίστα, αλλά στις περισσότερες υποεκπροσωπήθηκαν. Μετά τις εκλογές, λιγότερο από το 1/4 της βουλής είναι γυναίκες, ενώ στην κυβέρνηση των 41 προσώπων μόνο 3. Σήμερα, το μετριοπαθές ισλαμικό κόμμα Ennahda αποτελεί την πρώτη δύναμη στη χώρα και κατέχει την πλειοψηφία στην προσωρινή κυβέρνηση συνασπισμού, στην οποία συμμετέχουν οι σοσιαλδημοκράτες και οι κεντροαριστεροί, υπέρμαχοι και οι δύο του κοσμικού κράτους. Από την πρώτη μέρα, το ζήτημα των δικαιωμάτων των γυναικών τέθηκε ψηλά στην ατζέντα και απασχόλησε το δημόσιο λόγο τόσο στη χώρα όσο και διεθνώς. Όμως, τα αρχικά καθησυχαστικά μηνύματα των εκπροσώπων της πλειοψηφίας διαδέχτηκε το επίμαχο απόσπασμα που προτείνουν. Εάν αυτό εγκριθεί, σημαίνει ότι το σύνταγμα θα εγγυάται τα δικαιώματα των γυναικών επειδή πηγάζουν από τον ρόλο τους ως συμπληρωματικές του άντρα και όχι επειδή είναι ανεξάρτητα ανθρώπινα όντα που δικαιούνται ανθρώπινα δικαιώματα. Δηλαδή, αυτό που ίσχυε μέχρι σήμερα και ακόμα και το προηγούμενο καταπιεστικό καθεστώς σεβάστηκε τουλάχιστον θεσμικά.

Μια ενδεχόμενη περιστολή των δικαιωμάτων των γυναικών σημαίνει ουσιαστικά την εγκαθίδρυση ενός ακόμη συστήματος που θα εγγυάται περισσότερη καταπίεση στον μισό πληθυσμό της χώρας και μαζί τη διάψευση των όποιων ελπίδων γέννησε η αραβική άνοιξη. Οι σημερινές διεκδικήσεις τους πιάνουν το νήμα της εξέγερσης που συντάραξε τον αραβικό κόσμο και αποτελούν μια συνέχιση των οραμάτων που αυτή ενέπνευσε πρώτιστα στους ίδιους τους εξεγερμένους/ες για μια πιο δίκαιη κοινωνία, με ελευθερία και αξιοπρέπεια. Σε μια στγμή καμπής, αποκαλύπτουν τα πολλά πρόσωπα της καταπίεσης, υποδεικνύοντάς μας πως οι αγώνες μπορούν και πρέπει να διενεργούνται σε πολλαπλά επίπεδα.