ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
To Διεθνές Δίκτυο Πολιτικής και Έρευνας για τις Γονικές Άδειες εξέδωσε πρόσφατα τη διεθνή ετήσια έκθεσή του για το 2013. Αυτή καλύπτει τις άδειες μητρότητας, πατρότητας, τις διάφορες γονικές άδειες, τις άδειες φροντίδας άρρωστων παιδιών κ.α. Επίσης αναφορά γίνεται και σε μέτρα πολιτικής για την προσχολική φροντίδα και αγωγή. Η έκθεση βασίζεται κατά κύριο λόγο σε εθνικές εκθέσεις για 34 χώρες, που αποτυπώνουν την κατάσταση στο πεδίο των αδειών τον Απρίλιο του 2013. Την Ελλάδα εκπροσωπεί στο Δίκτυο το Εργαστήριο Σπουδών Φύλου του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, με την καθ. Μαρία Καραμεσίνη και την ερευνήτρια Εύη Χατζηβαρνάβα. Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποια στοιχεία και συμπεράσματα της Έκθεσης, που είναι διαθέσιμη εδώ
Άδεια μητρότητας
27 από τις 34 χώρες έχουν ειδικώς θεσμοθετημένη άδεια μητρότητας. Σε όλες τις περιπτώσεις η άδεια αυτή αμείβεται, το δε ύψος των αποδοχών συνδέεται με τις απολαβές από την εργασία (μεταξύ 60%-100% των αμοιβών), αν και συχνά προβλέπεται μια οροφή στο ύψος των αποδοχών. Αυτό σημαίνει ότι υψηλά αμειβόμενοι εργαζόμενοι μπορεί αναλογικά να λαμβάνουν μικρότερο ποσοστό αποδοχών σε σχέση με τις αμοιβές τους από την εργασία τους.
Η μέση διάρκεια της μετά τη γέννηση του παιδιού περιόδου λήψης κυμαίνεται μεταξύ 3-4 μηνών. Πέντε (5) χώρες, συμπεριλαμβανομένου και του ιδιωτικού τομέα στην Ελλάδα, έχουν αρκετά μακρύτερης διάρκειας άδειες μητρότητας π.χ. άνω των έξι (6) μηνών, αν και στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιρλανδία, οι οποίες έχουν τη μεγαλύτερη διάρκεια αδειών μητρότητας σημαντικό μέρος της περιόδου είναι μη αμειβόμενο ή αμείβεται με ένα χαμηλού ύψους σταθερό επίδομα. Από την αντίθετη πλευρά, πέντε (5) χώρες έχουν άδεια μητρότητας μετά τη γέννηση του παιδιού διάρκειας μικρότερης των δύο μηνών.
Κάποιες χώρες (Τσεχία, Κροατία, Πολωνία, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο) έχουν δώσει τη δυνατότητα στις μητέρες να μεταβιβάσουν μέρος της άδειας μητρότητας στους πατέρες.
Από τις επτά χώρες που δεν έχουν θεσμοθετημένη ειδική και αμειβόμενη άδεια μητρότητας, στη μία περίπτωση που αφορά τις ΗΠΑ δεν υπάρχει καθόλου πρόβλεψη, αν και υπάρχει η δυνατότητα για μη αμειβόμενη άδεια σε μητέρες που εργάζονται για εργοδότες που απασχολούν περισσότερους από 50 εργαζόμενους. Οι άλλες έξι (6) χώρες (Αυστραλία, Ισλανδία, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία και Σουηδία) προβλέπουν άδεια για την περίοδο γύρω από τη γέννηση του παιδιού αλλά αυτή έχει πιο γενικό χαρακτήρα π.χ. «γονική άδεια» και μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να ληφθεί από τους πατέρες.
Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις φαίνεται ότι εφαρμόζονται σε σχέση με τις άδειες μητρότητας:
Η πρώτη, η οποία είναι και πιο διαδεδομένη, είναι η παραδοσιακή προσέγγιση που βασίζεται στην ιδέα της «άδειας μητρότητας», απευθύνεται μόνο στις μητέρες, συνδέεται με την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τους πρώτους μήνες της μητρότητας και αντιμετωπίζεται ως ένα θέμα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας. Άλλες άδειες π.χ. γονικές άδειες αφορούν το ίδιο τους πατέρες και τις μητέρες. Έτσι με αυτή την προσέγγιση οι μητέρες συνολικά δικαιούνται περισσότερη άδεια από ότι οι πατέρες.
Η δεύτερη προσέγγιση, η οποία άρχισε να αναδεικνύεται πιο πρόσφατα, απομακρύνεται από την έννοια της «άδειας μητρότητας» και αφορά είτε άδειες που σχετίζονται με τη γέννηση του παιδιού αλλά οι οποίες, τουλάχιστον μέρος τους, μπορεί να μεταβιβαστεί στον πατέρα είτε άδειες που απορρίπτουν εντελώς την έννοια της «άδειας μητρότητας» υπέρ της πιο γενικής «γονικής άδειας» συνήθως με αποκλειστικές περιόδους χρήσης για «μητέρες μόνο» και για «πατέρες μόνο». Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ισλανδίας με εννέα (9) μήνες γονικής άδειας (3 μήνες για πατέρες, 3 μήνες για μητέρες και 3 μήνες για τους οποίους οι γονείς αποφασίζουν πώς θα μοιράσουν). Η μόνη υποχρέωση των μητέρων είναι να λάβουν δύο εβδομάδες άδεια μετά τη γέννα.
Η Ελλάδα σαφώς ακολουθεί τη παραδοσιακή προσέγγιση αφού ορίζει πλήρως αμειβόμενη άδεια μητρότητας μετά τη γέννηση του παιδιού 3 μηνών για το δημόσιο τομέα, με δυνατότητα επέκτασης δύο μηνών για κάθε παιδί πέραν του τρίτου και 9 εβδομάδων για τον ιδιωτικό τομέα. Επιπροσθέτως για τον ιδιωτικό τομέα (ασφαλισμένοι ΙΚΑ/ΕΤΑΜ) καθιερώθηκε το 2008 επιπρόσθετη άδεια μητρότητας 6 μηνών αμειβόμενη με τις κατώτατες αποδοχές του ανειδίκευτου εργάτη.
Άδεια πατρότητας
H άδεια αυτή δίνει τη δυνατότητα στους πατέρες να λάβουν μικρής διάρκειας άδεια αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού με σκοπό κυρίως να βοηθήσουν και να υποστηρίξουν τη μητέρα.
Όμως στο πλαίσιο των πιο γενικών γονικών αδειών (βλ. παρακάτω), σε αρκετές χώρες προβλέπεται μια περίοδος χρόνου που μόνο οι πατέρες μπορούν να λάβουν (fathers’quota) και αυτό δημιουργεί μερικές φορές σύγχυση αν και αυτού του τύπου οι άδειες μπορούν να θεωρηθούν άδειες πατρότητας.
Πάντως με βάση τον πρώτο πιο στενό ορισμό, 19 χώρες (1 σε επίπεδο μιας επαρχίας) έχουν άδεια πατρότητας. Σε αυτές περιλαμβάνεται και η Ελλάδα, αν και αυτό αφορά μόνο τον ιδιωτικό τομέα. Σε δύο άλλες χώρες (Λουξεμβούργο και Ν. Αφρική) οι πατέρες μπορούν να χρησιμοποιήσουν άλλου είδους άδειες, ενώ σε δύο άλλες χώρες (Ιταλία και Βέλγιο) είναι υποχρεωτική η λήψη μιας μικρής διάρκειας άδειας πατρότητας.
Η διάρκεια της είναι από 2-10 ημέρες και ο τρόπος αμοιβής είναι συνήθως όπως και της άδειας μητρότητας . Όμως πέντε (5) χώρες έχουν αρκετά πιο μεγάλη διάρκεια:
Ισπανία: 15 ημέρες
Καναδάς (Quebec): 5 εβδομάδες
Φιλανδία: 9 εβδομάδες
Λιθουανία: 4 εβδομάδες
Σλοβενία: 90 ημέρες
Στην Ελλάδα η άδεια αυτή είναι διάρκειας 2 ημερών και ισχύει μόνο για τον ιδιωτικό τομέα.
Γονική άδεια και άδεια φροντίδας
Όλες οι χώρες μέλη της ΕΕ είναι υποχρεωμένες να παρέχουν τουλάχιστον τέσσερεις μήνες γονική άδεια (Οδηγία 2010/18/EΕ). Η Οδηγία ορίζει ως σκοπό της άδειας τη φροντίδα παιδιών μέχρι κάποια ηλικία (π.χ. μέχρι το παιδί να γίνει οκτώ ετών) διαχωρίζοντας την έτσι από την άδεια μητρότητας που παρέχεται για σκοπούς υγείας και πρόνοιας.
7 από τις 11 χώρες οι οποίες δεν είναι μέλη της ΕΕ και συμπεριλαμβάνονται στην Έκθεση του Δικτύου διαθέτουν γονικές άδειες. Οι εξαιρέσεις είναι η Βραζιλία, η Ν. Αφρική, η Ελβετία και οι ΗΠΑ οι οποίες διαθέτουν μια γενική μη αμειβόμενη άδεια για «οικογενειακούς και ιατρικούς λόγους» που όμως δεν εφαρμόζεται σε ιδιώτες εργοδότες με λιγότερους των 50 εργαζομένων.
Σε κάποιες χώρες η γονική άδεια εμπερικλείει τις άδειες μητρότητας/πατρότητας αν και μερικές περίοδοι λήψης της αφορούν αποκλειστικά τους πατέρες ή τις μητέρες.
Η γονική άδεια διαφέρει στις διάφορες χώρες ανάλογα με τη διάρκεια της, εάν είναι ατομικό ή οικογενειακό δικαίωμα, την πληρωμή της και τη ευελιξία της.
Όσον αφορά τη διάρκεια τους, οι χώρες θα μπορούσαν να χωριστούν σε αυτές που έχουν γονική άδεια λιγότερη των 15 μηνών και σε αυτές όπου η άδεια φτάνει τα 3 χρόνια ή και περισσότερο. Η Ελλάδα εμπίπτει και στις δύο κατηγορίες αφού στο μεν ιδιωτικό τομέα η άδεια είναι 4 μήνες για κάθε γονέα και στο δημόσιο 24 μήνες.
Η γονική άδεια είναι οικογενειακό δικαίωμα που διαχωρίζεται μεταξύ των γονιών όπως αυτοί επιλέγουν σε 13 χώρες, ατομικό δικαίωμα σε 11 χώρες συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας και μικτό δικαίωμα σε 4 χώρες.
Η πλειοψηφία των χωρών (26) διαθέτουν κάποιο στοιχείο πληρωμής των αδειών. Μόνο η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο δεν διαθέτουν κανένα τέτοιο στοιχείο. Η πολιτική όσον αφορά τις πληρωμές διαφέρει σημαντικά: αλλού γίνεται με ένα σταθερό επίδομα, αλλού παρέχεται επιλεκτικά π.χ. δίνεται βάσει εισοδηματικών κριτηρίων, αλλού αποτελεί ψηλότερο ή χαμηλότερο ποσοστό του εισοδήματος από την εργασία και αλλού δίνεται για μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα.
Σημαντικές διαφορές μεταξύ των χωρών εμφανίζονται ως προς τις μορφές ευελιξίας στη λήψη της.
Πολλές χώρες έχουν εισαγάγει ειδικές προβλέψεις για να ενθαρρύνουν τους πατέρες να κάνουν χρήση της γονικής άδειας. Η πιο συνήθης πρόβλεψη είναι οι ατομικές μη μεταβιβάσιμες άδειες ή η αποκλειστική χρήση από πατέρες μέρους των γονικών αδειών. Αυτή η πρόβλεψη αποτελεί όμως κίνητρο μόνο στις χώρες που η άδεια είναι αμειβόμενη, κάτι που δεν ισχύει στη χώρα μας.
Μια άλλη προσέγγιση είναι η παροχή κάποιου είδους μπόνους (π.χ. επί πλέον χρόνος άδειας) εάν οι πατέρες κάνουν χρήση των γονικών αδειών. Για παράδειγμα, οι πατέρες στη Φιλανδία δικαιούνται 24 ημέρες μπόνους άδεια εάν λάβουν τις δύο τελευταίες ημέρες της γονικής άδειας. Στη Γερμανία, εάν ο πατέρας λάβει δύο τουλάχιστον μήνες άδειας, η συνολική διάρκεια της λήψης του επιδόματος επεκτείνεται στους 14 μήνες. Η Πορτογαλία είναι μοναδική από την άποψη ότι έχει καθιερώσει την υποχρεωτική λήψη τουλάχιστον 2 εβδομάδων άδειας από τους πατέρες.
Η άδεια φροντίδας συνήθως ακολουθεί χρονικά τη γονική άδεια δημιουργώντας έτσι δυνατότητες πιο μακροχρόνιας άδειας. Ως μορφή άδειας είναι λιγότερο διαδεδομένη από τη γονική αφού εφαρμόζεται σε έξι μόνο χώρες και αμείβεται σε τέσσερεις μόνο. Στην Ελλάδα, μια μορφή άδειας φροντίδας είναι το μειωμένο ωράριο το οποίο μπορεί να μετατραπεί σε συνεχή απουσία από την εργασία (9 μήνες στο δημόσιο και κάτι λιγότερο από 4 μήνες στον ιδιωτικό τομέα) με πλήρεις αποδοχές. Η μετατροπή της όμως σε συνεχή απουσία από την εργασία για τον ιδιωτικό τομέα απαιτεί τη σύμφωνη γνώμη του εργοδότη. Για το δημόσιο τομέα η μετατροπή του μειωμένου ωραρίου σε συνεχή απουσία από την εργασία αποτελεί την κυρίαρχη επιλογή και τη βασική πρακτική για τη φροντίδα των παιδιών κάτω του ενός έτους των εργαζομένων γονιών.
Άλλες μορφές άδειας για οικογενειακούς λόγους είναι οι άδειες για τη φροντίδα ασθενών ή αναπήρων παιδιών ή άλλων μελών, το μειωμένο ωράριο για θηλασμό ή οι άδειες για τη σχολική παρακολούθηση των παιδιών.
Συνολική διάρκεια άδειας μετά τη γέννηση του παιδιού (μητρότητας, πατρότητας, γονικής, φροντίδας)
Η συνολική διάρκεια της άδειας στις χώρες που μελετήθηκαν κυμαίνεται μεταξύ 0-73 μήνες με μέση τιμή τους 24 μήνες. Όμως η συνολική διάρκεια της αμειβόμενης άδειας κυμαίνεται μεταξύ 0- 38 μήνες με μέση τιμή τους 12 μήνες, ενώ η μέση τιμή της συνολικής άδειας που αμείβεται με τουλάχιστον 2/3 του εισοδήματος από την εργασία είναι μόνο 5 μήνες. Έντεκα χώρες (οι 5 Σκανδιναβικές, 5 χώρες από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη), η Γερμανία συν η επαρχία του Québec στον Καναδά και ο δημόσιος τομέας της Ελλάδας προσφέρουν 9 μήνες ή και περισσότερο καλά αμειβόμενης άδειας (π.χ. άνω των 2/3 του εισοδήματος από την εργασία). Στον αντίποδα, 12 χώρες από τις οποίες 4 αγγλόφωνες χώρες (ΗΒ, Καναδάς πληνQuébec, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία), η Αυστρία, η Τσεχία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία, η Ρωσία, η Ελβετία, η Σλοβακία και η Ν. Αφρική προσφέρουν λιγότερους από 4 μήνες αμειβόμενης άδειας μετά τη γέννηση του παιδιού, ενώ οι ΗΠΑ δεν προσφέρουν τίποτα.
Ο ιδιωτικός τομέας της Ελλάδας βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα παρέχοντας τη δυνατότητα αμειβόμενης άδειας 12 μηνών από τους οποίους όμως οι 6 είναι καλά αμειβόμενοι.
Σχέση μεταξύ άδειας και υπηρεσιών προσχολικής αγωγής και φροντίδας
Το θέμα της σχέσης μεταξύ των αδειών για γονείς και του δικαιώματος εγγραφής σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής και φροντίδας είναι σημαντικό αφού μόνο ένας επιτυχής συντονισμός των δύο θα έλυνε το θέμα φροντίδας των παιδιών εργαζομένων γονιών.
Διαφορές εμφανίζονται ανάμεσα στις χώρες όσον αφορά την ηλικία κατοχύρωσης του δικαιώματος εγγραφής στις υπηρεσίες προσχολικής αγωγής και φροντίδας. Είκοσι χώρες κατοχυρώνουν δικαίωμα εγγραφής αλλά στις περισσότερες (14 χώρες) αυτό ισχύει μετά την ηλικία των 3 ή και αργότερα. Στην Ελλάδα δικαίωμα κατοχυρώνεται μόνο για ένα χρόνο φοίτησης σε νηπιαγωγεία πριν τη φοίτηση σε δημοτικό σχολείο.
Μόνο σε 6 χώρες ισχύει δικαίωμα κατοχύρωσης θέσης στις υπηρεσίες αυτές για παιδιά κάτω των 3. Από αυτές τις χώρες η Δανία, η Σουηδία, η Νορβηγία, η Φιλανδία και η Σλοβενία έχουν κατοχυρώσει δικαίωμα θέσης πλήρους απασχόλησης για παιδιά 12 μηνών και άνω ή και μικρότερα διασφαλίζοντας σαφώς ότι δεν δημιουργείται ένα κενό μεταξύ της λήξης της γονικής άδειας και της τοποθέτησης σε μια υπηρεσία φροντίδας. Σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις το κενό κυμαίνεται μεταξύ 18 και 67 μήνες που εκφράζει σημαντική έλλειψη συντονισμού μεταξύ των δύο τομέων πολιτικής. Στην Ελλάδα είναι επίσης σημαντικό το κενό ιδιαιτέρως μεταξύ της λήξης της καλά αμειβόμενης άδειας και του δικαιώματος εγγραφής στο νηπιαγωγείο (54 μήνες για τα παιδιά εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα και 48 μήνες για τα παιδιά εργαζομένων του δημοσίου τομέα).
Λήψη της άδειας
Οι πληροφορίες όσον αφορά τη λήψη των γονικών αδειών παρουσιάζουν πολλά κενά και η συστηματική σύγκριση ανάμεσα στις χώρες δεν είναι εφικτή. Και αυτό προφανώς δεν αφορά μόνο τις γενικές συγκρίσεις αλλά και τις επί μέρους συγκρίσεις κατά φύλο, κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, εκπαιδευτικό επίπεδο, εθνική προέλευση, χώρο εργασίας κλπ.
Σε γενικές γραμμές, η αμειβόμενη άδεια μητρότητας φαίνεται ότι αξιοποιείται πλήρως από τις μητέρες που τη δικαιούνται. Η άδεια πατρότητας (π.χ. οι σχετικά λίγες μέρες μετά ακριβώς τη γέννηση του παιδιού) και με βάση τα στοιχεία κάποιων χωρών (Δανία, Φιλανδία, Σουηδία, Γαλλία, Ολλανδία και ΗΒ) έχει επίσης καλό βαθμό αξιοποίησης αφού περίπου 2/3 ή περισσότερο των πατέρων την αξιοποιούν. Η γονική άδεια όταν δεν είναι αμειβόμενη έχει μικρό βαθμό αξιοποίησης και από τους δύο γονείς. Επίσης όταν η γονική άδεια είναι οικογενειακό και όχι ατομικό δικαίωμα, η αξιοποίηση της από τους πατέρες είναι πολύ μικρή. Αντίθετα, όταν αποτελεί ατομικό δικαίωμα και είναι καλά αμειβόμενη τότε η αξιοποίηση της από τους πατέρες είναι καλύτερη αν και δεν είναι ίση με αυτή των μητέρων. Η πιο σημαντική αλλαγή στη συμπεριφορά των πατέρων έχει λάβει χώρα στην Ισλανδία και τη Σουηδία όπου οι πατέρες λαμβάνουν πέραν του ενός μηνός άδεια.
Αυτές οι εξελίξεις μπορούν να διαβαστούν από δύο πλευρές: ότι αντανακλούν μια σταδιακή εξέλιξη προς την ισότητα με τους πατέρες να συμμετέχουν περισσότερο στην οικογένεια ή την εμμονή των παραδοσιακών προτύπων φροντίδας.
Στην Ελλάδα δεν έχουμε στοιχεία που να μας επιτρέπουν την αξιόπιστη εξαγωγή συμπερασμάτων. Ενδεικτικά πάντως (γιατί δεν γνωρίζουμε πόσοι είναι οι δικαιούχοι) από τα στοιχεία που καταγράφει το Σώμα Επιθεωρητών Εργασίας, κατά το 2011 από ένα σύνολο 280.943 επιχειρήσεων και 1.357.338 εργαζομένων ανδρών πλήρους απασχόλησης,265 (0,02%) άνδρες έκαναν χρήση της αμειβόμενης άδειας φροντίδας, ενώ όσον αφορά τις γυναίκες εργαζόμενες σε ένα αντίστοιχο σύνολο 688.802 εργαζομένων, 15.432 (2,24%) έκαναν χρήση της άδειας αυτής. Τα ποσοστά της μη αμειβόμενης άδειας γονικής άδειας είναι εξαιρετικά χαμηλά και για τα δύο φύλα.
Πάντως όπως σημειώνεται στην έκθεση της Ελλάδας, ο Συνήγορος του Πολίτη (Κύκλος Ισότητας των Φύλων) σε ειδική έκθεση του που δημοσιεύτηκε το 2012 αναφέρεται σε περιστατικά που δηλώνουν ότι, λόγω της κρίσης, υπήρξε επιδείνωση της κατάστασης σε σχέση με τα δικαιώματα των εργαζομένων μητέρων όπως η μετατροπή των συμβάσεων τους από πλήρους απασχόλησης σε εκ περιτροπής, με την επιστροφή τους από την άδεια μητρότητας, καθώς και η αύξηση των καταγγελιών κατάχρησης των δικαιωμάτων τους γενικότερα. Όμως παράλληλα σημειώνεται η τάση οι εργαζόμενες μητέρες να προσπαθούν με τον εργοδότη ιδιωτικά να βρουν μια λύση αποδεχόμενες συχνά καταστρατήγηση των δικαιωμάτων τους λόγω του φόβου απώλειας της θέσης εργασίας τους.
