Ζιζή Μακρή (καθιστή στο κέντρο) – Βουδαπέστη,1964.
της Βέρας Σιατερλή
Σε ηλικία 90 ετών «έφυγε» η χαράκτρια Ζιζή Μακρή. Γαλλοσερβικής καταγωγής (το γένος Sirnč), γεννήθηκε το 1924 στο Βελιγράδι. Την περίοδο 1946- 1950 σπούδασε χαρακτική στην École des Beaux-Arts, στο Παρίσι, με δάσκαλο τον μεγάλο χαράκτη Δημήτρη Γαλάνη. Το 1951 απελάθηκε από τη Γαλλία μαζί με το σύζυγό της, τον Έλληνα γλύπτη Μέμο Μακρή, λόγω πολιτικών πεποιθήσεων. Εγκαταστάθηκαν στη Βουδαπέστη, όπου οργάνωσαν την καλλιτεχνική και κοινωνική τους δράση μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970.
Στην Ουγγαρία συμμετέχει ενεργά στην εικαστική ζωή της χώρας. Πραγματοποιεί ατομικές εκθέσεις και συμμετέχει σε πολλές ομαδικές. Την περίοδο αυτή εικονογραφεί πολλά βιβλία, μεταξύ των οποίων του Μπέρτολτ Μπρεχτ και του Γιάννη Ρίτσου. Με βάση τη Βουδαπέστη πραγματοποίησε πολλά ταξίδια που τροφοδότησαν το εικαστικό της σύμπαν· Κίνα (1956), Ρωσσία (1962), Κούβα (1963), Αζερμπαϊτζάν-Γεωργία-Αρμενία (1964-1966). Το 1960 εισέρχεται παράνομα στην Ελλάδα στο πλαίσιο κομματικής αποστολής, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ (1960-61) με την κατηγορία φυγάδευσης παράνομου στελέχους του Κομμουνιστικού Κόμματος. Έγκλειστη στου Αβέρωφ, χαράζει τη σειρά από λινόλαιο, με τις γυναίκες της φυλακής. Ένα μικρό μέρος αυτής σειράς δημοσιεύεται στο βιβλίο του Γιάννη Ρίτσου Το Δένδρο της φυλακής και οι γυναίκες, Αθήνα 1963, (έκδοση της Επιθεώρησης Τέχνης).
Η Ζιζή Μακρή έχει διακριθεί στη χαρακτική, το ψηφιδωτό, την tapissèrie. Σύμφωνα με τον οδηγό για την έκθεση Ζιζή Μακρή, Κίνα ’56, το έργο της κινείται γύρω από 3 κύριους άξονες, ενίοτε αλληλοδιαπλεκόμενους: τον άνθρωπο, το κοινωνικό του περιβάλλον και τη φύση. Σημαντικοί σταθμοί στην πορεία της υπήρξαν η εικονογράφηση των ποιημάτων του Πωλ Ελυάρ, Ελλάδα, ρόδο του λογικού μου (Παρίσι, 1949) που συνοψίζει τη νεανική της περίοδο, η σειρά των ξυλογραφιών με θέμα την Κίνα (1956-1958), η σειρά των ξυλογραφιών (1958-1960) με θέμα το βιομηχανικό τοπίο του Τσέπελ της Ουγγαρίας, η σειρά των ξυλογραφιών της Φυλακής (1961-63), αποτέλεσμα του πολιτικού εγκλεισμού της στις Φυλακές Αβέρωφ που συνιστούν ένα μοναδικό καλλιτεχνικό αλλά και ιστορικό ντοκουμέντο.
Έργα της κοσμούν δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους στην Ουγγαρία και την Ελλάδα, όπως το Δημαρχείο της Βουδαπέστης στην Ουγγαρία και το αίθριο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα. Έχει βραβευθεί σε παγκόσμιους διαγωνισμούς (Βερολίνο, Βαρσοβία, Μόσχα, 1953, 1955, 1957: εκθέσεις χαρακτικής της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Δημοκρατικής Νεολαίας), έχει τιμηθεί δύο φορές με το βραβείο Μούνκατσι (1959, 1963), καθώς και την ανώτατη διάκριση των τεχνών στην Ουγγαρία, το βραβείο του εξαίρετου καλλιτέχνη (1984). Έχει πραγματοποιήσει εκθέσεις στην Κίνα, το Μεξικό, στην Αβάνα, στην Ουάσινγκτον και έχει συμμετάσχει σε πλήθος ομαδικές σε πολλές χώρες του κόσμου.
Κίνα, 1956
Το ελληνικό κοινό στην Αθήνα ήρθε σε επαφή με το έργο της Ζιζής Μακρή για πρώτη φορά το 1964, με την έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο «Ζυγό» με θέμα τις γυναίκες της φυλακής, ενώ το 1982 παρουσιάστηκαν στη γκαλερί «Νέες Μορφές» οι ξυλογραφίες από την Κίνα μαζί με άλλα έργα της. Όπως το 1958, όταν εκτέθηκαν για πρώτη φορά τα έργα της Κίνας στη Βουδαπέστη, και το 1963 στο Μεξικό, η κριτική υπήρξε θερμή για αυτήν την ιδιαίτερα γοητευτική σειρά, όπου αποτυπώνονται όχι μόνο τα εντυπωσιακά τοπία και τα γοητευτικά χρώματα της χώρας, αλλά και η δεξιοτεχνία της Μακρή στο χειρισμό του υλικού και ο ιδιαίτερος ρεαλισμός που τη διακρίνει.
Έχει παρουσιάσει το έργο της σε ατομικές εκθέσεις στο Πεκίνο: 1956, 1958, 1959, στη Βουδαπέστη, 1958, 1962,1973, 1975, 1978, 1986. Το 1973, στην Ουγγαρία, εκθέτει για πρώτη φορά, έργα με ψηφιδωτά. Στην Πόλη του Μεξικού το 1963, στην Αβάνα, το 1964. Στο Bars της Ουγγαρίας το 1976. Στις Νέες Μορφές, 1979, 1982, 1985. Στο Ηράκλειο το 1983, στην Ουάσιγκτον το 1986, στη Λευκωσία το 1990. Το 2010 το Μουσείο Μπενάκη (Κεντρικό Κτίριο) φιλοξένησε έκθεση με τίτλο «Ζιζή Μακρή, Κίνα ’56» παρουσιάζοντας την πλήρη σειρά των έργων, χαρακτικών, παστέλ και σχέδια. Το υλικό της έκθεσης περιλαμβάνει επίσης τα σχέδια που κράτησε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και τις μήτρες των χαρακτικών, φιλοδοξώντας να δείξει όχι μόνο τα χαρακτηριστικά της τέχνης της Μακρή, την αξία του σχεδίου και τον αριστοτεχνική οργάνωση του θέματος, αλλά και την αφοσίωση που απαιτείται για την επίτευξη του τελικού έργου. Η έκθεση συνοδεύεται από έκδοση που περιλαμβάνει τα σχέδια, τα χαρακτικά και παστέλ, αλλά και τις χειρόγραφες σημειώσεις της, αποτελώντας ένα φόρο τιμής στη Ζιζή Μακρή που με τόσο πάθος υπηρετεί την τέχνη της μέχρι σήμερα.
Η Ζιζή Μακρή ποτέ δεν δέχτηκε ότι η εικαστική δημιουργία συνδέεται αποκλειστικά με την απομόνωση του εργαστηρίου. Υπήρξε η καλλιτέχνης που συνέδεσε την παραγωγή του έργου με το ταξίδι και την περιπλάνηση. Η σύνδεση αυτή γινόταν από την πλευρά του βιώματος και την άσκηση ενός ερεθίσματος. Πολλές ενότητες της καλλιτεχνικής της δουλειάς εμπνέονται από τα ταξίδια που πραγματοποίησε. Οι ενότητες αυτές υπήρξαν καταγραφές των ταξιδιών. Όχι μόνο ένα μεγάλο μέρος του χαρακτικού της έργου, αλλά και τα σημειωματάρια με τα σχέδιά της αποτελούν τέτοιες καταγραφές.
Στο μέρος όπου σήμερα ορθώνεται επιβλητικός ο Άρειος Πάγος βρισκόταν το κολαστήριο του Εμφυλίου και των Φυλακών Αβέρωφ. Η κατεδάφιση ωστόσο του κτηρίου επί χούντας, το 1972, δεν ήταν δυνατόν να θάψει τη συλλογική μνήμη, πολύ περισσότερο δε την ατομική, τις συγκλονιστικές μαρτυρίες όσων βρίσκονται ακόμη εν ζωή.
Στο πλαίσιο της έκθεσης με τα χαρακτικά της Ζιζής Μακρή από τις Φυλακές Αβέρωφ, που συνδιοργάνωσαν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και η Astra Galerie, συναντήθηκαν γενιές διαφορετικές. Άνθρωποι νεότεροι που δεν είδαν ποτέ το κολαστήριο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, πολιτικοί κρατούμενοι που έζησαν τις εκτελέσεις κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, καθώς και άλλοι που βρέθηκαν εκεί μετεμφυλιακά -όπως η Ζιζή Μακρή- ή και κατά τη διάρκεια της χούντας.
Όταν φυλακίζεται η Ζιζή Μακρή, το 1960, ο πόλεμος έχει τελειώσει ήδη έντεκα χρόνια. Τα κατάλοιπά του όμως στην ελληνική κοινωνία βασανίζουν ακόμη, με κυριότερο όλων την τοποθέτηση του κομμουνιστικού κόμματος εκτός νόμου. Η Μακρή συλλαμβάνεται στις 18 Ιουνίου, όταν μαζί με μια ομάδα Γάλλων κομμουνιστών εισήλθε στην Ελλάδα προκειμένου να φυγαδεύσει με πλαστό διαβατήριο το διακεκριμένο στέλεχος του κόμματος Φώκο Βέττα. Η Μακρή προσποιείται εξαρχής ότι δεν γνωρίζει ελληνικά προκειμένου να αποσείσει κάθε κατηγορία. Η απομόνωσή της δηλαδή είναι διπλή. Από τα προσφιλή της πρόσωπα και από τις υπόλοιπες γυναίκες που βρίσκονται εκεί, οι οποίες είναι στη συντριπτική τους πλειονότητα ποινικές κρατούμενες. Η μοναδική μορφή έκφρασης που της απομένει αντλείται απ’ την τέχνη, και αποτυπώνει κυρίως αυτές τις μορφές των ποινικών κρατουμένων.
«Η ιδιαιτερότητα του έργου της Ζιζής Μακρή είναι ότι στρέφει τη ματιά της σε αυτές τις γυναίκες… Η απεικόνιση των ποινικών κρατουμένων είναι μια χειρονομία της αναγνώρισης του “άλλου”» αναφέρει χαρακτηριστικά ο ιστορικός Πολυμέρης Βόγλης. «Μέσα από την απεικόνιση των λιτών, ασπρόμαυρων μορφών, με τα απρόσωπα χαρακτηριστικά, θέλει να μιλήσει για την οικουμενική συνθήκη του εγκλεισμού, τη συνθήκη την οποία μοιράζονται τόσο οι ποινικοί όσο και οι πολιτικοί κρατούμενοι… Η αντίθεση ανάμεσα στην ανθρώπινη βούληση για ελευθερία και την απάνθρωπη συνθήκη του εγκλεισμού φαίνεται και στο έργο που κοσμεί τον κατάλογο της έκθεσης, στον οποίο κυριαρχεί η αντίθεση ανάμεσα στο γκρίζο/μαύρο της φυλακής και των φυλακισμένων και τον κίτρινο ουρανό με τον κόκκινο ήλιο και το πουλί».
Ένα από τα ελάχιστα σκίτσα της Ζ. Μακρή από το θάλαμο πολιτικών κρατουμένων. Η ίδια η Μακρή σημειώνει: «Σχεδίαζα τις ποινικές γιατί οι πολιτικές δεν είχαν γραφικότητα, οι ποινικές, για μένα τουλάχιστον -το μαντήλι, όλη η στάση-, ήταν κάτι εντελώς καινούριο. Αυτό με τράβηξε πολύ» («Μια μάντρα, ένα δέντρο, λίγος ήλιος», Εκδόσεις Θεμέλιο και ΑΣΚΙ).
Ιδιαίτερα όμως είναι και τα χαρακτικά που αποδίδουν τον περιβάλλοντα χώρο. «Ένα πηγάδι, το προαύλιο, στη μέση ο φοίνικας και πίσω το εκκλησάκι», σιγοψιθυρίζει δίπλα μας συγκινημένη η αγωνίστρια Μαίρη Αρώνη αντικρίζοντας το χαρακτικό της Ζιζής Μακρή με τον πύρινο ήλιο και τον κίτρινο ουρανό.
Η Ζιζή Μακρή μετά την αποφυλάκισή της θα επιστρέψει στη Βουδαπέστη. Ο Μάης του ’68 απέχει μόλις μια επταετία.
Η έκθεση που πραγματοποιήθηκε την περασμένη άνοιξη, στην γκαλερί Άστρα με τίτλο «Η Ζιζή Μακρή και το μεγάλο ταξίδι της Αριστεράς», ήταν και η τελευταία της.
Διαβάστε ακόμα
Μια μάντρα, ένα δέντρο, λίγος ήλιος: Χαρακτικά της Ζιζής Μακρή από τις Φυλακές Αβέρωφ, 1960-1961
