της Σοφίας Ξυγκάκη
Συνέντευξη με τη Στέλλα Μπελιά, συγγραφέα του βιβλίου Τα ΔΥΟ μικρά ΑΒΓΑ. Το πρώτο ελληνικό βιβλίο για τις ΛΟΑΤ οικογένειες.
Πώς προέκυψε η ανάγκη να γράψεις αυτό το βιβλίο; Τι κενό καλύπτει;
Στο εξωτερικό, εδώ και αρκετά χρόνια, κυκλοφορούν πολλά βιβλία για μικρά παιδιά που μιλούν και για άλλες μορφές οικογένειας αλλά, στη χώρα μας, μέχρι πριν λίγο καιρό, απουσίαζαν εντελώς όχι μόνο τα πρωτότυπα αλλά και τα μεταφρασμένα βιβλία. Η μοναδική εξαίρεση ήταν ένα μεταφρασμένο παιδικό βιβλίο με τίτλο Η Μίλι, η Μόλι και οι Μπαμπάδες τους. Το βιβλίο αυτό μιλάει για διαφορετικούς τύπους οικογένειας και ανάμεσά τους είναι μια οικογένεια με δύο μπαμπάδες: όμως, ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, που οι δύο μπαμπάδες αναφέρονται στον τίτλο του βιβλίου και εικονογραφούνται στο εξώφυλλο, το κείμενο είναι τόσο «διακριτικό» ώστε ακόμα και ο ενήλικος αναγνώστης δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την σχέση αυτών των μπαμπάδων. Δεν είναι σαφές δηλαδή εάν πρόκειται για ομόφυλο ζευγάρι, αν πρόκειται για δύο διαδοχικούς συζύγους-συντρόφους της μαμάς κλπ.
Η λογοτεχνία, όταν αγνοεί επιδεικτικά ομάδες του πληθυσμού, φαίνεται να νομιμοποιεί τις προκαταλήψεις της κοινωνίας, επιδεικνύοντας ένα είδος ρατσισμού, αφού η άρνηση παρουσίας αυτών των ομάδων στα κείμενα ισοδυναμεί πάντα με απόρριψη. Η μη αναφορά, για παράδειγμα, στις ομογονεϊκές οικογένειες αποτελεί ιδεολογική θέση που μεταφράζεται ως «οι ομογονεϊκές οικογένειες πρέπει να εξοριστούν ως ανεπιθύμητες από την κοινωνία μέσω της συμβολικής έξωσής τους από τα βιβλία».
Όμως, σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να αναρωτηθούμε μήπως ο αποκλεισμός κοινωνικών ομάδων από τα βιβλία για παιδιά οδηγεί σε διαιώνιση των προκαταλήψεων, μήπως οδηγεί σε ομοφοβία, σεξισμό και ρατσισμό.
Τα Δύο μικρά αυγά έρχονται να καλύψουν το εγχώριο εκδοτικό κενό και να δείξουν ότι και άλλες οικογενειακές δομές αξίζουν μια θέση στα βιβλία, φροντίζοντας κυρίως για την ψυχική υγεία εκείνων των παιδιών που δεν μεγαλώνουν μέσα σε παραδοσιακά σχήματα.
Ποια είναι η δική σου εμπειρία ως νηπιαγωγός σε ό,τι αφορά την οικογένεια και τους ρόλους; Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας έχουν ήδη διαμορφώσει στερεότυπα στο μυαλό τους;
Στην κοινωνία μας οι άνθρωποι θεωρούν δεδομένο –στερεοτυπικά– ότι η συντροφικότητα, η σεξουαλική δραστηριότητα, η αμοιβαία φροντίδα, η γέννηση, η ανατροφή και η φροντίδα των παιδιών θα έχουν ως κύρια εστία τους την πυρηνική ετεροκανονική οικογένεια.
Η πυρηνική είναι η πιο διαδεδομένη μορφή οικογένειας στη σύγχρονη κοινωνία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ορίζονται όλο και περισσότερο οι άλλες μορφές ως «ασυνήθεις», «παρεκκλίνουσες», ακόμη και «παθολογικές». Όποιο σχήμα δεν είναι «πυρηνική ετεροκανονική οικογένεια» δεν γίνεται εύκολα αποδεκτό ως «οικογένεια».
Ο «λόγος της οικογένειας» έχει τη δύναμη να ορίζει τι είναι κανονικό και τι μη αποδεκτό. Τα μικρά παιδιά γνωρίζουν κυρίως ό,τι βλέπουν στο κοινωνικό τους περιβάλλον, στα βιβλία που τους διαβάζουν οι ενήλικοι και, σταδιακά, οργανώνουν την κοινωνική τους εμπειρία. Μεγαλώνουν έχοντας στις περισσότερες περιπτώσεις παγιώσει στερεότυπα για το φύλο, για το τι είναι «αγορίστικο» και τι «κοριτσίστικο» και για το τι είναι οικογένεια. Ακόμα και τα παιδιά που προέρχονται από άλλες μορφές οικογενειακής οργάνωσης πιστεύουν, όπως δείχνουν τα εικονογραφημένα παραμύθια που ξεφυλλίζουν, ότι η «οικογένεια» έχει το σχήμα «μαμά- μπαμπάς- παιδί», ακόμα κι αν αυτό δεν συμβαίνει στο δικό τους σπιτικό.
Κατά πόσο το περιβάλλον του σχολείου είναι φιλικό προς τις ομογονεϊκές οικογένειες; Όταν, για παράδειγμα, απαιτείται η υπογραφή των κηδεμόνων, θεωρείται ότι θα είναι ετερόφυλο ζευγάρι; Όταν τα παιδιά καλούνται να ζωγραφίσουν την οικογένεια, το αναμενόμενο είναι να απεικονίσουν το στερεότυπο μαμά, μπαμπά κτλ;
Δίνεται η εντύπωση ότι, ως εκπαιδευτικοί και σχολείο, έχουμε βεβαιωθεί πως δεν υπάρχουν άλλες οικογενειακές δομές στην χώρα μας εκτός από εκείνη της ετεροκανονικής πυρηνικής οικογένειας. Όλη η δομή του εκπαιδευτικού μας συστήματος είναι έτσι φτιαγμένη, ώστε να μην αφήνει περιθώρια σε οποιαδήποτε άλλη οικογενειακή δομή να διεκδικήσει από τον σχολικό θεσμό ίση αντιμετώπιση με την ετεροκανονική πυρηνική οικογένεια.
Τα αναλυτικά μας προγράμματα, τα σχολικά μας βιβλία και ολόκληρο το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι έτσι δομημένο, ώστε να θεωρούμε κάπως σαν δεδομένο ότι όλα μα όλα τα παιδιά που φοιτούν στα σχολεία μας προέρχονται από οικογένειες με έναν μπαμπά και μια μαμά και ίσως κι έναν παππού και μια γιαγιά σε διπλανό πλάνο. Πουθενά δεν λαμβάνουμε υπόψη μας ότι τα παιδιά βιώνουν εντελώς διαφορετικές πραγματικότητες από εκείνη που παρουσιάζουμε στο μάθημα και στα σχολικά μας βιβλία, δεν υπάρχουν εικόνες και αναφορές ούτε καν στις μονογονεϊκές οικογένειες (που λόγω των διαζυγίων είναι η συνηθέστερη περίπτωση), πόσο μάλλον σε οικογένειες με δύο μαμάδες ή δύο μπαμπάδες ή και με περισσότερους από δύο γονείς.
Όμως, όπως το πρόσωπο του γονιού αλλάζει και προβάλλει νέα μη παραδοσιακά μοντέλα στην πραγματική ζωή, δεν θα ήταν σωστό και υγιές στην αναπαράστασή της πραγματικότητας, στα βιβλία, όλοι αυτοί οι νέοι τύποι γονιών και οικογενειών που συγκροτούνται να παρουσιάζονται εξίσου;
Ειδικά στο νηπιαγωγείο, που ένα βασικό εργαλείο δουλειάς είναι το λογοτεχνικό παιδικό βιβλίο, τα παιδιά που προέρχονται από άλλες οικογενειακές δομές δεν μπορούν να δουν πουθενά και να αναγνωρίσουν την εικόνα της δικής τους οικογένειας.
Φανταστείτε λοιπόν πως είναι να μεγαλώνεις και να μη βλέπεις πουθενά την πραγματικότητα που βιώνεις στο σπίτι σου, φανταστείτε την αγωνία του μικρού αναγνώστη που βλέπει τις οικογένειες των συμμαθητών του να αφθονούν στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες των βιβλίων και η δική του οικογένεια να μην απεικονίζεται πουθενά. Αρχίζει να πιστεύει ότι κάτι δεν πάει καλά τόσο με τον ίδιο όσο και με την οικογένειά του.
Σε μεγάλο ποσοστό, οι γονείς που έχουν δημιουργήσει άλλα οικογενειακά σχήματα, εξαιτίας του απόλυτου νομικού κενού και της μηδενικής προστασίας από την πλευρά της πολιτείας, συνήθως δεν δηλώνουν στο σχολείο την δομή της οικογένειάς τους. Αυτό δημιουργεί αρκετές δυσκολίες στο παιδί που νιώθει ότι η οικογένειά του -που καταλαβαίνει ότι διαφέρει από τις οικογένειες των συμμαθητών του- κρατάει τα «μυστικά» της καλά κρυμμένα, κι έτσι κι εκείνο αρχίζει να προσαρμόζει την συμπεριφορά του νιώθοντας ότι πρέπει να κρατήσει την ίδια μυστικότητα. Αποφεύγει, λοιπόν, να μιλάει σε δασκάλους και συμμαθητές για το σπίτι του και τους γονείς του.
Για τα μικρά παιδιά οι «σημαντικοί άλλοι» είναι οι γονείς τους, και όταν το σχολείο καταβροχθίζει την αλήθεια του παιδιού ως μη αποδεκτή, είναι σαν να του λέει ότι οι «γονείς σου δεν αξίζουν όσο οι γονείς των άλλων», σπρώχνοντάς το τελικά στην αμηχανία και τη σιωπή. Έτσι, παρόλο που αρκετά παιδιά έχουν για την οικογένεια μια διαφορετική εικόνα από εκείνη που προβάλει το σχολείο, το σχολείο φροντίζει να την αλλάξει και να την «κανονικοποιήσει» και τα παιδιά το αποδέχονται αυτό. Όπως έλεγε φίλη ακτιβίστρια: «Τα παιδιά μας μπαίνουν στο σχολείο με δύο μαμάδες και βγαίνουν χωρίς μπαμπά».
Ποια ήταν η αντίδραση των γονιών και των άλλων δασκάλων στο βιβλίο σου; Οι νηπιαγωγοί το αποδέχτηκαν; Μίλησαν γι’ αυτό μέσα στην τάξη; ή μήπως, ακόμη κι αν θέλουν να το συζητήσουν, φοβούνται τυχόν κυρώσεις από το σχολείο ή έντονες αντιδράσεις από τους υπόλοιπους γονείς;
Σε γενικές γραμμές, οι γονείς δεν είναι ιδιαίτερα πρόθυμοι να δεχτούν συζητήσεις στο σχολείο για θέματα που αφορούν τον ρατσισμό, τον σεξισμό και την ομοφοβία. Τα τελευταία χρόνια, βέβαια, σε ό,τι αφορά τον ρατσισμό, μοιάζει να υπάρχει γενικά κάποια ανοχή αλλά κάτι αντίστοιχο δεν συμβαίνει με τον σεξισμό και την ομοφοβία. Υπάρχει έντονος συντηρητισμός και αυτό κάνει εξαιρετικά δύσκολη τη θέση του εκπαιδευτικού που θα ήθελε να μιλήσει για όλα αυτά. Μια πιθανή ρήξη του εκπαιδευτικού με τους γονείς θα δημιουργούσε ένα τόσο εχθρικό περιβάλλον που θα δυσκόλευε απίστευτα την εκπαιδευτική διαδικασία.
Ειδικά το θέμα της ομοφοβίας αποτελεί ταμπού για την σχολική τάξη καθώς, το εσφαλμένο κοινωνικό στερεότυπο/προκατάληψη πως η ομοφυλοφιλία κι η παιδεραστία είναι συνώνυμα ως λέξεις και ως πράξεις, κάνει τους εκπαιδευτικούς να δείχνουν από αμήχανοι έως και εντελώς αντίθετοι στην πιθανότητα να διαπραγματευτούν π.χ. το θέμα μιας οικογένειας με δύο μαμάδες ή δύο μπαμπάδες. Ακόμα κι αν κάποιοι θα ήθελαν να ανοίξουν αντίστοιχες συζητήσεις στις τάξεις τους, τις περισσότερες φορές δεν έχουν την γνώση και την εμπειρία να τα χειριστούν, και η πολιτεία δεν δείχνει καμία διάθεση να τους επιμορφώσει. Για παράδειγμα, εισάγονται προγράμματα για την ενδοσχολική βία, αλλά η ενημέρωση και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών είναι ανύπαρκτη για το πώς θα μπορούσαν, μέσα από τα προγράμματα αυτά, να κάνουν το σχολείο ένα χώρο που θα χωράει με ασφάλεια όλα τα παιδιά.
Αρκετοί από εμάς έχουν ισχυρά παγιωμένα στερεότυπα για τους ρόλους των φύλων και μεγάλη εσωτερικευμένη ομοφοβία και τρανσφοβία· έτσι, χωρίς ουσιαστική επιμόρφωση και ευαισθητοποίηση, δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε ένα ρόλο διαμεσολαβητικό ανάμεσα στον μαθητή, που η δομή της οικογένειάς του διαφέρει, και στην υπόλοιπη ομάδα της τάξης. Ακόμα κι όταν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί είναι ανοιχτοί και πρόθυμοι, δεν είναι καθόλου εύκολο να δουλέψουν με τέτοια θέματα και συνήθως τα αποφεύγουν.
Τα ΔΥΟ μικρά Αβγά
Κείμενο: Στέλλα Μπελιά
Εικόνες: Σμαράγδα Μάγκου
Εκδόσεις «Οικογένειες Ουράνιο Τόξο»
