Προερχόμενοι και προερχόμενες από διαφορετικά επιστημονικά πεδία, οι συγγραφείς των παρακάτω κειμένων συναντηθήκαμε ως συμφοιτητές και συμφοιτήτριες του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών και της Τεχνολογίας, διατμηματικού μεταπτυχιακού μεταξύ των τμημάτων Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Κατά το εαρινό εξάμηνο της χρονιάς 2016-2017, παρακολουθήσαμε το σεμινάριο Φύλο και Τεχνολογία, με καθηγήτρια την κ. Μαρία Ρεντετζή. Έχοντας μελετήσει, κατά τη διάρκεια του εξαμήνου, ποικιλία άρθρων σχετικά με το ζήτημα, επέλεξε ο καθένας και η καθεμιά μας το θέμα της εξαμηνιαίας εργασίας του. Εξαίρεση αποτελεί η Θέμις Κανετάκη, της οποίας το θέμα αποτελεί μέρος διπλωματικής εργασίας. Οι εργασίες αυτές παρουσιάστηκαν στις 8 Νοεμβρίου 2017 σε ημερίδα που διοργανώθηκε στη σχολή ΙΦΕ και είχε τίτλο Σουτιέν, Γυναικολογικές Καρέκλες και Πλυντήρια: Τι σχέση έχει το φύλο με την τεχνολογία. Περιλήψεις των εργασιών αυτών παρουσιάζονται στα παρακάτω κείμενα.
***
της Αντιγόνης Λαζοπούλου
Σε μια προσπάθεια κατανόησης του γυναικείου βιώματος κατά την γυναικολογική εξέταση, επιλέξαμε να εστιάσουμε στην μελέτη της γυναικολογικής καρέκλας, την οποία στο σύνολο της εργασίας την προσεγγίζουμε ως τέχνημα. Θέτοντας ως βασικό σημείο αναφοράς τις μεθοδολογικές και θεωρητικές αφετηρίες των Σπουδών Επιστήμης, Τεχνολογίας, Κοινωνίας αλλά και της Κοινωνιολογίας της επιστημονικής γνώσης και τις προσεγγίσεις της Κοινωνικής Κατασκευής της Τεχνολογίας, η αναζήτηση του νοήματος του τεχνήματος της γυναικολογικής καρέκλας θα αναζητηθεί στην ετερογένεια των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και στις κοινωνικότητες που αυτό εγγενώς εμπεριέχει.
Ο L. Winner στο άρθρο του «Do artifacts have politics», χρησιμοποιώντας ως μεθοδολογία την μελέτη περιπτώσεων από το πεδίο της ιστορίας της τεχνολογίας, επιχειρηματολογεί ότι τα τεχνουργήματα περιέχουν εγγενώς πολιτικές ποιότητες, δηλαδή συγκεκριμένες μορφές εξουσίας και ισχύος, με σκοπό να καταδείξει τα κοινωνικοοικονομικά συστήματα τα οποία εγγράφουν στο εσωτερικό τους καθώς και τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες διαμορφώθηκε ο σχεδιασμός, η ανάπτυξη αλλά και η χρήση τους. Με τον όρο τεχνολογία, εννοεί οποιοδήποτε μοντέρνο πρακτικό τεχνούργημα, διάταξη και σύστημα, ενώ με τον όρο πολιτική τις διαπραγματεύσεις εξουσιών και ισχύος.
Σκοπός λοιπόν της παρούσας μελέτης, είναι η ανίχνευση και ανάδειξη των κοινωνικοτήτων και κοινωνικών σχέσεων που αποτυπώνονται στον σχεδιασμό και χρήση της γυναικολογικής καρέκλας και καθορίζουν και νοηματοδοτούν το γυναικείο βίωμα. Έτσι σε ένα πρώτο επίπεδο, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε συνοπτικά την σχετική συζήτηση όπως αυτή προκύπτει από την σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία, στην συνέχεια θα εστιάσουμε στην ανάδειξη της σχέσης του σχεδιασμού της γυναικολογικής καρέκλας και της επιτελεστικότητας του φύλου, ενώ στο τελευταίο μέρος, θα συζητήσουμε τα αποτελέσματα της περιορισμένης έρευνας μέσω ερωτηματολογίου που πραγματοποιήσαμε κατά την συγγραφή της εργασίας.
Μέρος Α’
Στο άρθρο «Women’s Experiences of Pelvic Examination: An Interview Study» (Oscarsson M. et. al.: 2009) παρατίθεται το ζήτημα της έκθεσης του γυναικείου σώματος κι η δυσκολία της γυναίκας να αποχωρήσει από τη γυναικολογική καρέκλα ακόμη κι όταν νιώθει άβολα και πρέπει να υπερασπιστεί το σώμα της απέναντι στην κριτική του γιατρού. Ένα εξίσου σημαντικό σημείο πέρα από το φύλο του γιατρού, το οποίο παίζει καθοριστικό ρόλο, είναι η διαδικασία στην οποία υποβάλλεται η γυναίκα πριν την επίσκεψη, όπου καλείται να καθαρίσει το σώμα της εξ αιτίας της επερχόμενης εξέτασης και να επιλέξει συγκεκριμένα ρούχα που θα εξυπηρετήσουν το γυναικολογικό έλεγχο. H επίσκεψη στο γυναικολόγο μετατρέπει το γυναικείο σώμα σε πρόβλημα που μπορεί να λυθεί, να αναλυθεί και να αξιολογηθεί αντικειμενικά, γεγονός που καθιστά το βίωμα των γυναικών «προβληματικό», ενώ ταυτόχρονα η σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ ασθενή – γιατρού αναδεικνύεται σε παράγοντα κομβικής σημασίας.
Στο άρθρο «Women’s experiences of the gynecologic examination: factors associated with discomfort» (Hilden M. et. al.: 2003) γίνεται σαφές πως ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα και τις σεξουαλικές εμπειρίες των ασθενών αλλάζει και διαμορφώνεται η εμπειρία της επίσκεψης. Το αίσθημα άγχους και ντροπής συνδέεται τις περισσότερες φορές είτε με ανατομικές ιδιαιτερότητες ή έλλειψη εμπειρίας από τη συγκεκριμένη διαδικασία, είτε με περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης τα οποία οι ασθενείς δε συζητούν με το γιατρό. Ταυτόχρονα στη μελέτη αυτή επαναδιατυπώνεται ο φόβος για την κριτική που μπορεί να υποστεί η ασθενής από το γιατρό για το σώμα της ή/και τη σεξουαλική της ζωή.
Τέλος, στο άρθρο με τίτλο: «Gender and the Gynecological Examination: Women’s Identities in Doctors’ Narratives» (Galasinski D. et. al.: 2007) οι συγγραφείς υπογραμμίζουν πως η βιβλιογραφία δίνει έμφαση στο φύλο του γιατρού, δεν δίνεται όμως έμφαση στο φύλο της ασθενούς. Φαίνεται μάλιστα πως δεν υπάρχει καθόλου χώρος στο ιατρείο για το φύλο κι οι γυναίκες φαίνεται συστηματικά να απο-σεξουαλικοποιούνται κατά τη διάρκεια της εξέτασης. Το βασικό επιχείρημα του άρθρου είναι ότι το φύλο της ασθενούς όχι μόνο απουσιάζει αλλά κατασκευάζεται από τον άντρα γυναικολόγο την ίδια στιγμή που αυτός κατασκευάζει το δικό του.
Μέρος Β’
Το αρνητικό βίωμα των γυναικών στη διάρκεια της γυναικολογικής εξέτασης έχει συσχετιστεί στην βιβλιογραφία και με το σχεδιασμό της γυναικολογικής καρέκλας. Στο άρθρο «The Androchair: Performing Gynaecology through the Practice of Gender Critical Design» (Ehrnberger K. et. al.:2017) συσχετίζουν το βίωμα και την καρέκλα με την επιτελεστικότητα του φύλου, καθώς και μια διατύπωση εναλλακτικής μορφής του τεχνουργήματος, τονίζοντας πως παρά τις συνεχείς απαιτήσεις στο πεδίο του design το συγκεκριμένο τεχνούργημα δεν έχει αμφισβητηθεί εδώ και 100 χρόνια.
Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι η επιστήμη της γυναικολογίας είναι εγγενώς έμφυλη πρακτική καθώς βασίζεται στην εξουσία των αντρών πάνω στα γυναικεία σώματα υιοθετούμε την θέση των συγγραφέων ότι το design της καρέκλας οφείλει να προσληφθεί ως μία συνεχής κοινωνική διαδικασία που φτάνει πέρα από την υλικότητα και εγγράφει αφηγήσεις σχετικές με το ποιος έχει εξουσία και ποιος όχι.
Οι έννοιες του doing genderκαι της επιτελεστικότητας του φύλου όπως προτείνεται από την Butler, αποτελούν βασικά στοιχεία του επιχειρήματος των συγγραφέων σχετικά με το φύλο, την γυναικολογική εξέταση και το τεχνούργημα. Μέσω αυτών προσεγγίζεται η έννοια του φύλου όχι ως κάτι που «είναι», αλλά ως κάτι που κατασκευάζεται, διατηρείται και μετασχηματίζεται κοινωνικά. Παράλληλα η έννοια της επιστελεστικότητας του φύλου παρέχει έναν τρόπο κατανόησης των άκαμπτων ρυθμιστικών πλαισίων που καθοδηγούν τις πράξεις του υποκειμένου. Η τακτική επίσκεψη στο γυναικολόγο είναι μία πράξη κατά την οποία επιτελείται το φύλο. Καθώς η υλικότητα κατευθύνει τις πράξεις και τις σκέψεις μας, η γυναικολογική καρέκλα είναι μία υλικότητα που συμβάλλει στο κανονιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δρούμε ως υποκείμενα. Έτσι, εάν η γυναικολογική εξέταση αντιμετωπιστεί ως μία παράσταση που αποτελείται από την ασθενή, τις υλικότητες (καρέκλα, εργαλεία), το σκηνικό του γυναικολογικού γραφείο, μπορούμε να φανταστούμε ότι οι πολλαπλές αλληλεπιδράσεις των παραπάνω μπορούν να καταλήξουν σε πολλαπλές αφηγήσεις.
Οι συγγραφείς εστιάζουν στα βιώματα των γυναικών που σχετίζονται με την χρήση της καρέκλας διαβάζοντας το design ως οπτική γλώσσα, με σκοπό την αποδόμησή του και την ανάδειξη των ιεραρχικών και έμφυλων αξιών που το συγκροτούν. Η μεθοδολογία που ακολουθούν βασίζεται στις συνεντεύξεις χρηστών της γυναικολογικής καρέκλας, δηλαδή γυναίκες ασθενείς και ιατρικό προσωπικό. Ταυτόχρονα, παίρνουν συνεντεύξεις από άντρες ασθενείς κι ιατρικό προσωπικό αναζητώντας την εμπειρία εκείνη που θα μπορούσε να συγκριθεί με την γυναικολογική εξέταση.
Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η εξέταση αυτή είναι η εξέταση για τον προστάτη, και κατασκευάζουν μία καρέκλα Androchair που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την εξέταση αυτή. Η καρέκλα, είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να μεταφέρει στον ασθενή τις δυσάρεστες εμπειρίες που έχουν αναφέρει οι ερωτηθείσες γυναίκες, όπως είναι η δυσκολία ισορροπίας στην άκρη της καρέκλας, ο περιορισμός των κινήσεων κι η αδυναμία παρέμβασης κατά τη διάρκεια της εξέτασης.
Τα αποτελέσματα της έρευνας καθώς κι η ίδια η καρέκλα παρουσιάστηκαν σε ένα σεμινάριο του Swedish Centre for Architecture and Design στη Στοκχόλμη, στις 8 Μάρτη 2013. Σκοπός της παρουσίασης αυτής ήταν να ξεπεράσει η συζήτηση σχετικά με την γυναικεία εμπειρία στο γυναικολόγο τα ακαδημαϊκά όρια και να εισέλθει στο δημόσιο χώρο. Η κατασκευή της Androchair συνέβαλε στο να γίνουν ορατά τα βιώματα των γυναικών από την καρέκλα του γυναικολόγου, καθώς υπέδειξε τις νόρμες που η γυναικολογική καρέκλα ενσωματώνει. Η αντιμετώπιση του design ως έμφυλη πρακτική, χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την αναζήτηση εναλλακτικών σχεδίων, που δεν θα ακολουθούν κανονικότητες και απαιτήσεις για το πώς πρέπει να είναι ένα γυναικείο σώμα ενώ ταυτόχρονα δεν θα ενσωματώνουν ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ εξεταστή/εξετάστριας –εξεταζόμενου/ης.
Μέρος Γ’
Τα ερωτηματολόγια απαντήθηκαν από 140 γυναίκες ηλικίας 15-40+. Ακολουθούν επιγραμματικά τα αποτελέσματα-συμπεράσματα.
- Τουλάχιστον μία φορά το χρόνο επισκέπτεται το γυναικολόγο το 80% των ερωτηθέντων, υπογραμμίζοντας το γεγονός πως η διαδικασία αυτή έχει ενσωματωθεί στην καθημερινότητα της γυναίκας που ζει στην Ελλάδα το 2017, δεδομένου ότι το 85% των γυναικών δεν έχει κάποιο διαγνωσμένο πρόβλημα που να επιτάσσει την τακτική και συχνή επίσκεψη στο γιατρό.
- Ένα τέταρτο μόνο των γυναικών έχουν γυναίκα γυναικολόγο, ενώ το συντριπτικό 75% έχει άντρα. Ταυτόχρονα το 65% δεν έχει προτίμηση στο φύλο του/της γιατρού.
- Η αξιολόγηση της επίσκεψης βαθμολογήθηκε κατά μέσο όρο με 3,6 (1-εξαιρετικά άβολη, 5-εντελώς άνετη). Όμως, το 15% των ερωτηθέντων έχουν βαθμολογήσει την επίσκεψη με 1 και 2. Έτσι συμπεραίνουμε πως για πολλές γυναίκες που δεν αρνούνται και επαναλαμβάνουν την εξέταση χωρίς αντίσταση, αποτελεί αρνητικό βίωμα.
- Στην ερώτηση αν η καρέκλα του γυναικολόγου αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της γυναικολογικής εξέτασης, απαντήθηκε θετικά κατά 75% και αρνητικά κατά 25%. Η ανάγνωση αυτού του αποτελέσματος οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η γυναικολογική εξέταση συνδέεται με ένα τεχνούργημα και για μεγάλο ποσοστό γυναικών, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτό.
- Η εμπειρία της χρήσης της γυναικολογικής καρέκλας (αξιολόγηση όπως πριν 1-5) αξιολογήθηκε με μέσο όρο 2,9, δηλαδή άβολη. Αξίζει να αναφέρουμε ότι 17 από τις 140 γυναίκες νιώθουν εξαιρετικά άβολα όταν χρησιμοποιούν την καρέκλα και άλλες 40 αρκετά άβολα.
- Αντίστοιχα με την χρήση της καρέκλας ζητήσαμε να αξιολογηθεί η διαδικασία που απαιτείται πριν την τοποθέτηση του γυναικείου σώματος πάνω σε αυτή (απογύμνωση του σώματος από την μέση και κάτω, τοποθέτηση καλύμματος που να καλύπτει το γυμνό σώμα, διάνυση κάποιας, μικρής συνήθως, απόστασης μέχρι να βρεθεί η γυναίκα μπροστά στην καρέκλα, ανέβασμα σε αυτήν), παίρνει βαθμολογία 3. Ο συνδυασμός των δύο τελευταίων απαντήσεων, δείχνει πως όχι μόνο το να βρίσκεται η γυναίκα πάνω στην καρέκλα, αλλά κι η διαδικασία που απαιτείται από το ίδιο το τεχνούργημα ώστε να καταστεί αυτό λειτουργικό, αποτελούν μία δυσάρεστη εμπειρία.
- Στην ερώτηση εάν πιστεύουν πως η καρέκλα θα μπορούσε να έχει άλλη μορφή, το 41,4% απάντησε ναι, το 28,6% όχι και το 30% δεν μπορώ να απαντήσω. Η πλειοψηφία των γυναικών πιστεύουν πως η μορφή που έχει σήμερα η καρέκλα είναι η μοναδική δυνατή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει πως 42 από τις 140 πιστεύουν ότι δεν μπορούν να απαντήσουν την ερώτηση.
- Η τελευταία ερώτηση αφορά το εάν θα μπορούσε να έχει η γυναικολογική καρέκλα μορφή που θα βελτίωνε την εμπειρία της επίσκεψης. Έχοντας ήδη απαντήσει στη συντριπτική πλειοψηφία τους πως η καρέκλα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της επίσκεψης, είναι πολύ σημαντικό για να σκιαγραφήσουμε πως εκλαμβάνουν οι ίδιες οι χρήστριες τις δυνατότητες του τεχνουργήματος, το συμπέρασμα από αυτή την τελευταία ερώτηση. Το 52,9% απάντησε ναι, θα μπορούσε η καρέκλα να έχει μορφή που θα βελτίωνε την εμπειρία τους, το 22,1% όχι και το 25% δεν μπορεί αν απαντήσει στην ερώτηση.
Αναλύοντας τα αποτελέσματα ανά ηλικία, σημειώνει ενδιαφέρον ότι οι γυναίκες που ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 15-25, έχουν προτίμηση στο φύλο του/της γυναικολόγου τους, σε αντίθεση με τις ηλικίες 30-40+ που μόνο σε ποσοστό 18,4% έχουν τέτοια προτίμηση.
Επίσης, οι γυναίκες ηλικίας 30-40+ θεωρούν σε ποσοστό χαμηλότερο του γενικού (36,8%) πως η γυναικολογική καρέκλα θα μπορούσε να έχει άλλη μορφή σε αντίθεση με τις γυναίκες ηλικίας 15-25% έδωσαν καταφατική απάντηση σε ποσοστό 46,4%. Επιπλέον, οι ηλικίες 15-25 απαντούν σε ποσοστό 57,1% πως μία διαφορετική μορφή καρέκλας θα μπορούσε να βελτιώσει την εμπειρία της επίσκεψης, ενώ οι ηλικίες 30-40+ έδωσαν αυτή την απάντηση σε ποσοστό 44,7%.
Κλείνοντας θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η μελέτη αυτή αποτελεί περισσότερο σημείο εκκίνησης, καθώς προσπαθεί να εντοπίσει και να θέσει τις προβληματικές, παρά μια ολοκληρωμένη προσπάθεια παρουσίασης του πολύπλοκου ζητήματος του γυναικείου βιώματος σε σχέση με την γυναικολογική εξέταση. Επιπλέον, θεωρούμε απαραίτητο να τονίσουμε ότι από την μελέτη απουσιάζει η ανάδειξη της σχέσης φύλου, τεχνολογίας και αναπηρίας, παρότι θεωρούμε εξαιρετικής σημασίας τα ζητήματα προσβασιμότητας και ανάλογου σχεδιασμού της γυναικολογικής καρέκλας. Παρά το γεγονός ότι στο ερωτηματολόγιο μας δε συμπεριλάβαμε τέτοιου τύπου ερωτήσεις, υπήρξε ένας μικρός αριθμός συμμετοχής γυναικών με περιορισμένη κινητικότητα που ανέδειξε αυτά τα θέματα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ehrnberger, K., Räsänen, M., Börjesson, E., Hertz, A., Sundbom, C., (2017), The Androchair: Performing Gynaecology through the Practice of Gender Critical Design, The Design Journal, An International Journal for all Aspects of Design, 20(2), pp. 181-198
Galasinski, D., Ziolokowska, J., (2007), Gender and the Gynecological Examination, Women’s Identities in Doctors’ Narratives , Qual Helath Res, 17(4), pp. 477-488
Hilden, M., Sidenius, K., Langhoff-Roos, J., Wijma, B., Schei, B., (2003), Women’s experiences of the gynecologic examination: factors associated with discomfort, Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 82(11), pp. 1030-1036
Oscarsson, M., Benzein, E. (2002),Women’s Experiences of Pelvic Examination: An Interview Study, Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology, 23(1), pp. 17-25
Winner,L., (1986),The whale and the reactor: a search for limits in an age of high technology, University of Chicago Press
