της Άννας Λάμπρου*
Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται μία ιδιαίτερη περίπτωση ανδρικής ομοφυλοφιλίας: οι muxes (προφ. μούχες), μέλη της φυλής Zapotecas με λαϊκή ταξική προέλευση, στην περιοχή του Ισθμού του Tehuantepec, στα νοτιοδυτικά της πολιτείας της Oaxaca στο Μεξικό. Στο έντονα ανδροκρατούμενο μεξικανικό πολιτισμικό περιβάλλον, η κοινωνία των Zapotecas θεωρείται “μητριαρχική”, όχι σαν απλή αντιστροφή της πατριαρχίας, αλλά επειδή στο πλαίσιο μίας αυστηρής διάκρισης μεταξύ των έμφυλων ρόλων, στις γυναίκες αντιστοιχούν δραστηριότητες που σε άλλες κοινωνίες θα περιγράφονταν ως “ανδρικές”, όπως η κυκλοφορία και η διανομή των αγαθών και η συνέχιση της παράδοσης. Οι muxes, ενταγμένοι πλήρως στην οικογένεια και την κοινωνία, κατέχουν συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο, αποτελώντας μία διακριτή παρουσία στο χώρο, ένα “τρίτο φύλο”. Ρόλος που βρίσκεται σε διαδικασία μεταλλαγής, καθώς οι Zapotecas, ένας κατά κύριο λόγο πλέον αστικός πληθυσμός, δέχεται τις εξωτερικές επιρροές του δυτικού τρόπου ζωής. Η κοινωνία των Zapotecas, χωρίς να ξεφεύγει τελικά από την πατριαρχία και την ετεροκανονικότητα, αποτελεί ένα παράδειγμα μιας κοινωνίας στην οποία, καθώς ο δυϊσμός ανδρικό/γυναικείο φύλο χάνει την απόλυτη ισχύ του, μας δίνεται η δυνατότητα να φανταστούμε έναν κόσμο όπου η έννοια της έμφυλης ταυτότητας θα είναι πιο ρευστή και λιγότερο κανονιστική.
1. Λίγα λόγια για τις έννοιες του χώρου και του τόπου
« Όταν ήμουν παιδί έπαιζα κάποιο παιχνίδι στριφογυρίζοντας την υδρόγειο ή ταξιδεύοντας μέσα στον άτλαντα και χτυπώντας κάτω το δάκτυλό μου χωρίς να κοιτάζω που. Εάν προσγειωνόταν σε γη προσπαθούσα να φανταστώ τι συνέβαινε εκεί τότε. Πώς ζούσαν οι άνθρωποι, πώς ήταν το τοπίο, τι ώρα της μέρας ήταν, ποια εποχή. Οι γνώσεις μου ήταν υποτυπώδεις, αλλά με είχε συναρπάσει το γεγονός ότι όλα αυτά τα πράγματα συνέβαιναν τώρα, ενώ εγώ βρισκόμουν στο κρεβάτι μου στο Μάντσεστερ ». (Massey 2008:34)
Με το εκεί, το τότε και το συμβαίνει τώρα, η Doreen Massey μας εισάγει, μέσα από το παιδικό παιχνίδι, στο σύμπαν των διαφορετικών ιστοριών που συμβαίνουν ταυτόχρονα. Επιμένοντας στην εκτίμηση του ταυτόχρονου των ιστοριών και στα πλαίσια αμφισβήτησης της μοναδικής παγκόσμιας ιστορίας της νεωτερικής αφήγησης, μας προτρέπει – εκτός των άλλων – να αντικαταστήσουμε τη μοναδική ιστορία με πολλές άλλες. Κίνηση αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το χώρο και το πώς τον αντιλαμβανόμαστε. (Massey 2008:35) Αυτό το πώς αντιλαμβανόμαστε το χώρο και τον τόπο και το πώς επηρεάζεται η ανθρώπινη ζωή από τις συγκεκριμένες επιλογές μας, είναι θεωρητικά ζητήματα που θίγονται από τη Massey στο βιβλίο της Για το Χώρο και τα οποία, εν μέρει, προσπαθώ να χρησιμοποιήσω ως θεωρητικό υπόβαθρο για να αναπτύξω τον παρακάτω προβληματισμό: το ζήτημα του πώς διαμορφώνονται, αναπαράγονται ή αμφισβητούνται συγκεκριμένες αντιλήψεις για το φύλο και την σεξουαλικότητα στην πόλη, μέσα από την περίπτωση των Muxes του Μεξικού.
Πρόκειται για ένα είδος ανδρικής ομοφυλοφιλίας, το οποίο θεωρείται ότι παρουσιάζει κάποιες «τοπικές ιδιαιτερότητες» και αποτελεί αντικείμενο μελέτης διαφόρων ερευνητών γύρω από ζητήματα ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας, σπουδών του φύλου κ.ά. Ο τόπος που ζουν οι Muxes – η περιοχή Istmo deTehuantepec της Oaxaca – η προ-αποικιακή παράδοση της φυλής των Zapotecas που ηγεμόνευε στην περιοχή, η εποχή της αποικιοκρατίας και το χτίσιμο του έθνους των mestizos, η περίοδος της απελευθέρωσης και η αναζήτηση μιας νέας εθνικής ταυτότητας, η «εποχή της παγκοσμιοποίησης», όλα αυτά αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της χώρας, καθώς και τη βάση της κοινωνίας, μέρος της οποίας είναι και οι Muxes. Για το λόγο αυτό θεωρώ ότι δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε αυτή την έμφυλη παρουσία στο χώρο της πόλης, χωρίς να έχουμε υπόψη μας το συγκεκριμένο κοινωνικό υπόβαθρο. Επιπλέον, και επειδή έχουμε να κάνουμε με μια περίπτωση ανδρικής ομοφυλοφιλίας που εξελίσσεται εκτός του δυτικού κόσμου και που λαμβάνει κάποια τοπικά χαρακτηριστικά βασισμένα σε παραδόσεις του τόπου, θεωρώ ότι μια αναφορά στις αντιλήψεις που εισάγει η Massey για τις πολλαπλές ταυτότητες του χώρου (Massey 2008:34), τόσο σε επίπεδο φυλών όσο και φύλων, είναι απαραίτητη για τη συγκρότηση ενός τρόπου προσέγγισης αυτού του ιδιαίτερου θέματος. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι θίγονται ζητήματα τοπικού – χωρικού, τοπικής ιδιαιτερότητας και παγκοσμιοποίησης, σε ένα ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο. Ενώ βλέποντας πιο ειδικά την περίπτωση των Muxes, τίθενται ερωτήματα για τον πραγματικό ρόλο τους στην κοινωνία και την παρουσία/δράση τους στο χώρο της πόλης.
Η προσέγγιση του θέματος στηρίχθηκε κυρίως σε διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και σε έρευνα μέσω διαδικτύου. Οι κύριες πηγές που χρησιμοποιήθηκαν αφορούν επίσημες έρευνες και μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί από πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών και του Μεξικού, γύρω από το φαινόμενο των Muxesκαι της ανδρικής ομοφυλοφιλίας στο Μεξικό, καθώς και για την παραδοσιακή κοινωνία των Zapotecas. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε έρευνα μέσω διαδικτύου για τη συγκρότηση μιας πιο γενικής εικόνας, για το πώς προβάλλεται το φαινόμενο των Muxes. Κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας εντοπίστηκαν αποσπάσματα ορισμένων ντοκιμαντέρ, που παρουσιάζουν τον τρόπο ζωής των Muxes, μέσα από την καθημερινότητα. Στο βαθμό που η εργασία αυτή επιχειρεί να αναπτύξει έναν συγκεκριμένο προβληματισμό, γύρω από τη συγκρότηση μιας έμφυλης ταυτότητας στο χώρο της πόλης, χρησιμοποιήθηκε βιβλιογραφία κατάλληλη να υποστηρίξει τον προβληματισμό αυτό και να θέσει μια βάση συζήτησης. Ενδεικτικά, αναφέρω το έργο της Doreen Massey. Τέλος, το πολιτισμικό προϊόν που αποτέλεσε την αφορμή για την ενασχόληση με την περίπτωση των Muxes, είναι μια σειρά από φωτογραφίες που προβάλλουν την καθημερινή ζωή αυτών των ανδρών μέσα στους χώρους που ζουν, εργάζονται και διασκεδάζουν.
2. Ο τόπος: Juchitàn – Oaxaka – México
Σύμφωνα με την Doreen Massey η έννοια του τόπου τείνει, τελευταία, να αποκτά όλο και περισσότερο μια βαρύτητα τοτεμική και να αποτελεί ένα καταφύγιο προστασίας του καθημερινού, των πραγματικών και αξιολογημένων πρακτικών, απέναντι στη λαίλαπα του «παγκόσμιου». Το τοπικό γίνεται ένα ασφαλές καταφύγιο ενάντια στην εισβολή της διαφορετικότητας (Massey 2008:22). Ο τόπος όμως για την Massey, έχει ένα διφορούμενο ρόλο, αφού την ίδια στιγμή, ομάδες ιθαγενών μπορεί να υπερασπίζονται τα τελευταία εδάφη του τόπου τους. Για το λόγο αυτό, διατυπώνει το ερώτημα, «πώς μπορεί να εγκαταλειφθεί αυτή η κατανόηση του τόπου ως «ιδιαίτερη πατρίδα» και ακέραιου ως αυθεντία και παρ’ όλα αυτά να διατηρηθεί μια εκτίμηση της ιδιαιτερότητας, της μοναδικότητας, πώς να ξαναφανταστούμε τον τόπο (ή την τοποθεσία ή την περιοχή) με έναν πιο προοδευτικό τρόπο»; (Massey 2008:22)
Στην περίπτωση που εξετάζουμε εδώ, ο τόπος θεωρείται ότι έχει μια ιδιαίτερα συμβολική αξία, καθώς συνδέεται παραδοσιακά, με το χώρο δράσης των ιθαγενών φυλών, κυρίως των Zapotecas, που φαίνεται να προσπαθούν, με σθένος, να διατηρήσουν τις παραδόσεις τους. Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά τον τόπο, στον οποίο τοποθετείται το υποκείμενο αυτής της μελέτης, οι Muxes.
Η περιοχή Istmo de Tehuantepec βρίσκεται στο νότο της πολιτείας της Oaxaca, κοντά στα σύνορα με την Γουατεμάλα. Πρόκειται για μια περιοχή πολλών εθνοτήτων, όπου οι Zapotecas είναι η επικρατέστερη φυλετική ομάδα. Ο Ισθμός, εδώ και έναν αιώνα, αποτελεί έναν προνομιακό διάδρομο επικοινωνίας μεταξύ των δύο ωκεανών και πόλο έλξης εθνικών και διεθνών κεφαλαίων και δέχεται μια εντατική διαδικασία εκσυγχρονισμού, με τις επακόλουθες πολιτισμικές αλλαγές. Στο φόντο αυτό, οι Zapotecas, προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανές τις παραδόσεις τους, καλλιεργώντας μια αρκετά δυναμική κουλτούρα βασιζόμενη στην υπερηφάνεια και σε μια εθνική ταυτότητα αρκετά «επιθετική». (Borruso 2001) Σήμερα, οι Zapotecas του Ισθμού αριθμούν πάνω από πεντακόσιες χιλιάδες άτομα, που αποτελούν κληρονόμους ενός από τους μεγαλύτερους προ-ισπανικούς πολιτισμούς του κέντρου και του νότου της πολιτείας της Oaxaca. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για έναν πληθυσμό κυρίως, αστικό που τοποθετείται σε τρία αστικά κέντρα: το Tehuantepec, το Matías Romero και το Juchitán. Η τελευταία πόλη είναι και η μεγαλύτερη, με σχεδόν 86.000 κατοίκους, το 70% των οποίων είναι δίγλωσσοι – δηλαδή μιλούν την ισπανική και κάποια γλώσσα ιθαγενή. (Borruso 2009)
Ο τόπος και το geniusloci της περιοχής Istmo de Tehuantepec, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης, έμπνευσης και δημιουργίας διαφόρων ερευνητών και αρκετών καλλιτεχνών, τόσο μεξικανών όσο και άλλων εθνοτήτων. Από τις πιο ιστορικές και γνωστές κινηματογραφικές απεικονίσεις, αποτελεί η ανολοκλήρωτη ταινία – ντοκιμαντέρ ¡Qué vivaMéxico! του σοβιετικού Sergei Eisenstein (1932), με λήψεις ενός ειδυλλιακού τοπίου, μέσα από το οποίο προβάλλει η γυναικεία παρουσία του Ισθμού. Αυτή τη θηλυκότητα του τόπου αποτύπωσαν επανειλημμένα οι μεξικανοί ζωγράφοι Diego Rivera, Frida Kahlo, Miguel Coνarrubias (Taylor 2006) αναγνωρίζοντας μια ιδιαιτερότητα ως προς την παρουσία των γυναικών στο χώρο της ευρύτερης περιοχής. Εκτός από τους καλλιτέχνες όμως, ασχολούνται με το ρόλο της γυναίκας στην παραδοσιακή κοινωνία των Zapotecas, επιστήμονες από το χώρο των κοινωνικών επιστημών, των σπουδών του φύλου και της ανθρωπολογίας, κάνοντας λόγο για μια κοινωνία οργανωμένη στην μητριαρχία, η οποία διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά της μέχρι σήμερα. (Villarreal 2005) Μέσα από την έρευνα, λοιπόν, για την συγκρότηση της εικόνας του κοινωνικού και πολιτισμικού υπόβαθρου, του οποίου είναι μέρος οι Muxes, προέκυψε η αναπόφευκτη σύνδεση αυτής της ανδρικής ομοφυλοφιλίας, με τη θέση που κατέχει ή θεωρείται ότι κατέχει η γυναίκα Zapoteca, στην κοινωνία του Istmo de Tehuantepec.
3. Η κοινωνία των Zapotecas: μητριαρχία – machismo – ομοφυλοφιλία
Σύμφωνα με την Marinella Miano Borruso (Borruso 2001), ανθρωπολόγο που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την κοινωνία των Zapotecas και την ομοφυλοφιλία, το ενδιαφέρον αυτής της κοινωνικής οργάνωσης βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο είναι μοιρασμένοι οι ρόλοι που έχουν να κάνουν με τη σφαίρα παραγωγής. Στον Istmo de Tehuantepec, σε αντίθεση με το κυρίαρχο μοντέλο mestizo, όπου οι άνδρες καθορίζουν το δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων και της δημόσιας ζωής, στην περίπτωση των Zapotecas, η δημόσια σφαίρα φαίνεται να διαμορφώνεται από μια ξεκάθαρη θέση που έχει κάθε φύλο στην κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, τομείς όπως, το οικιακό περιβάλλον – το σπίτι, το εμπόριο – η αγορά και η οργάνωση των εορτών, είναι χώροι κυρίως γυναικείοι, ενώ ως ανδρικοί θεωρούνται οι τομείς, της παραγωγής – ο αγρός, το εργοστάσιο και της πολιτικής ζωής. Επιπλέον, ως χώρος διασκέδασης ξεκάθαρα ανδροκρατούμενος φαίνεται να είναι οι λεγόμενες cantinas. Με άλλα λόγια σύμφωνα με τη Borruso (Borruso 2001), στην κοινωνία των Zapotecas έχει αναπτυχθεί ιστορικά, μια γραμμή αρκετά διακριτή, που καθορίζει στη σφαίρα της εργασίας, τον ρόλο των δύο φύλων. Έτσι, στις γυναίκες έχει ανατεθεί το έργο της κυκλοφορίας και της διανομής των αγαθών και των εμπορευμάτων και η διατήρηση και συνέχιση της παράδοσης. Από την άλλη, οι άνδρες φαίνεται να καθορίζουν τους τομείς της οικονομίας σε επίπεδο φυλής, της τέχνης και της πολιτικής. Οι άνδρες δηλαδή, θεωρούνται οι θεματοφύλακες των αρχών και των εξουσιών, οι οποίοι παίρνουν τις αποφάσεις για το σύνολο της κοινότητας.
Εν συνεχεία, αυτό που κάνει πολλούς ερευνητές να μιλούν για μητριαρχία σε αυτή την κοινωνία, ενδεχομένως να οφείλεται σε αυτό τον διαχωρισμό της παραγωγής που είδαμε παραπάνω. Οι γυναίκες αυτής της παραδοσιακής κοινωνίας φαίνεται να “απολαμβάνουν” ένα κοινωνικό γόητρο, το οποίο αποκτούν εξαιτίας του πρωταγωνιστικού ρόλου που θεωρείται ότι παίζουν στην οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή αυτής της ομάδας. Ωστόσο, οι σφαίρες που δρουν τα δύο φύλα είναι τόσο διακριτές, που δεν φαίνεται να τίθεται ζήτημα αμφισβήτησης της ανδρικής κυριαρχίας, τόσο στο οικογενειακό περιβάλλον όσο και στη δημόσια ζωή. Παρόλα αυτά, η μορφή της γυναίκας Zapoteca, θεωρείται εμβληματική για το σύνολο της φυλής. Η Borruso μιλά για «μια μοναδική περίπτωση μεταξύ των εθνοτήτων του Μεξικού, κατά την οποία, η μορφή της γυναίκας Zapoteca με την παραδοσιακή φορεσιά της αποτελεί ένα άτυπο σύμβολο μητριαρχίας, που διαφέρει από το εθνικό μοντέλο ανδρικής κυριαρχίας». (Borruso 2001)
Στη φωτογραφία αριστερά γυναίκα Zapoteca με παραδοσιακή φορεσιά και δεξιά Muxa
Αυτή λοιπόν, η “άτυπη μητριαρχία” που θεωρείται ότι επικρατεί στην κοινωνία των Zapotecas, φαίνεται να είναι άμεσα συνδεδεμένη με το φαινόμενο των muxes, καθώς διάφοροι ερευνητές (Borruso 2001-2009, Villarreal 2005, Taylor 2006), συνδέουν την αποδοχή της ανδρικής ομοφυλοφιλίας από την κοινότητα, με την τοπική μητριαρχία. Δίπλα στη μητριαρχία, λοιπόν, αναγνωρίζουν όχι μόνο μια αποδοχή της ομοφυλοφιλίας, αλλά και μια ένταξη των muxes με ρόλους διακριτούς στην παραδοσιακή αυτή κοινωνία. Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέρουμε ότι ενώ η ανδρική ομοφυλοφιλία φαίνεται να έχει θέση στην κοινωνία των Zapotecas,δεν ισχύει το ίδιο με την γυναικεία ομοφυλοφιλία, ή τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό. Συγκεκριμένα η Borruso σημειώνει, ότι «ενώ μια muxe έχει μια συγκεκριμένη θέση στην κοινωνία, το να είσαι λεσβία θεωρείται παρέκκλιση ή αρρώστια. Μια nguiu – λέξη υποτιμητική στη γλώσσα των Zapotecas – ζει καταπιεσμένη, χωρίς ποτέ να μπορεί να φτάσει το κοινωνικό status των muxes». (Borruso 2001) Γεγονός που αποδεικνύει ότι, η κοινωνία των Zapotecas είναι μια σαφώς ετεροφυλόφιλη κοινωνία, η οποία επιλεκτικά δείχνει λιγότερη ομοφοβία από ότι το «κυρίαρχο εθνικό μοντέλο». (Gutmann 1997:195) Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά, τον ρόλο των muxes στην κοινωνία και την παρουσία/δράση τους στο χώρο της πόλης.
4. Οι muxes: ρόλοι – παρουσία – δράση στο χώρο της πόλης
Όπως ανέφερα στην εισαγωγή, χρησιμοποιώ ορισμένες σκέψεις της D.Massey από το βιβλίο της Για το Χώρο, επιδιώκοντας τη συγκρότηση ενός θεωρητικού υπόβαθρου, που θα βοηθήσει στην ανάγνωση της κοινωνίας των Zapotecas και του χώρου, στον οποίο αυτή συγκροτείται. Έτσι λοιπόν προσεγγίζουμε το χώρο της πόλης, όπου δρουν οι muxes, έχοντας στο νου ότι «ο χώρος πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως η σφαίρα των σχέσεων, της συγχρονικής πολλαπλότητας και ως πάντοτε υπό κατασκευή». (Massey 2008:244) Στο ίδιο κλίμα η Massey μιλά για «μια χρονικότητα που δεν είναι γραμμική, ούτε μοναδική, ούτε δεδομένη, αλλά αναπόσπαστο μέρος του χωρικού». Ενός χωρικού που συγκροτείται μαζί με «περιπλοκές και μετασχηματισμούς πολλαπλών τροχιών, πολλαπλών ιστοριών». (Massey 2008:244)
Μιλώντας για το χώρο της πόλης στην προκειμένη περίπτωση, μιλάμε για τους χώρους, στους οποίους ενεργούν τα δύο φύλα αυτής της κοινωνίας, οι άνδρες και οι γυναίκες, αλλά και οι muxes. Η Taylor (2006:821) με αφορμή την ταινία Blossoms of Fire (2000) – μια ταινία αφιερωμένη στην κοινωνία του Istmo de Tehuantepec – μιλά για την τάση διαφόρων «καλλιτεχνών, λογοτεχνών και μέσων μαζικής ενημέρωσης να αναγνωρίζουν μια ιδιότυπη μητριαρχία στην περιοχή, η οποία παρουσιάζεται ως απλή αντιστροφή της πατριαρχικής κυριαρχίας, απεικονίζοντας τις γυναίκες zapotecas ως άλλες αμαζόνες». Η Taylor ισχυρίζεται ότι η εν λόγω ταινία, προσεγγίζει την «κοινωνία πέρα από τα αντιθετικά δίπολα που συγχέουν το αρσενικό και το θηλυκό με το κυρίαρχο και το υποταγμένο, το ενεργό και το παθητικό, το μοντέρνο και το παραδοσιακό, το δημόσιο και το ιδιωτικό, την παραγωγική και την αναπαραγωγική εργασία», για να επικεντρώσει στους «παραδοσιακούς έμφυλους ρόλους, όπως αυτοί γίνονται αντιληπτοί σε αυτόν τον τόπο».
Ακολούθως, στην ερώτηση «γιατί οι γυναίκες εδώ, δείχνουν τόσο ισχυρές;» η απάντηση που δίνεται φαίνεται να επικεντρώνει στους «παραδοσιακούς, συγκεκριμένους έμφυλους ρόλους που θέλουν τις γυναίκες να είναι έμποροι, να διαχειρίζονται τα θέματα της κοινότητας, αλλά και του νοικοκυριού, ενώ οι άνδρες να ασχολούνται με αγροτικές και αλιευτικές εργασίες». (Taylor 2006:821) Στο πλαίσιο αυτών των έμφυλων χώρων της καθημερινότητας, για τις γυναίκες και τους άνδρες zapotecas, δρουν οι muxes, οι οποίοι με τη σειρά τους, παράγουν χώρο με έμφυλη ταυτότητα. Μια παρουσία που εκδηλώνεται μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο δημόσιο χώρο.
Σύμφωνα πάλι με την Taylor (Taylor 2006:822) και την αναφορά της στην ταινία Blossoms of Fire (2000), φαίνεται να αναδεικνύεται μια άποψη, σύμφωνα με την οποία «δεν υπάρχει “coming out” στην κοινωνία του Ισθμού» και αυτό επειδή «το να είσαι gay ή λεσβία δεν θεωρείται απειλή για την κοινότητα ή για την οικογενειακή συνοχή, αλλά ζήτημα επανεξέτασης του πώς θα συμμετάσχεις στα κοινά καθήκοντα και στο νοικοκυριό». Έτσι λοιπόν, για τους κατοίκους της πόλης Juchitán, «η έμφυλη ταυτότητα πηγάζει κυρίως, από το oficio, δηλαδή από τους ρόλους εργασίας τους οποίους μπορεί να λαμβάνει κανείς, παρά από την σεξουαλικότητά του, την πραγματική ή αυτήν που γίνεται αντιληπτή».
Ας δούμε στο σημείο αυτό, πώς χαράσσεται αυτή η έμφυλη παρουσία στο χώρο και ειδικότερα μέσα από την καθημερινότητα της ιδιωτικής ζωής και την οικογένεια. Σύμφωνα με τη Borruso (Borruso 2001), σε μια παραδοσιακή οικογένεια, ο muxe συνήθως θεωρείται από τη μητέρα του ως «ο καλύτερος από τους γιους της» και αυτό προκύπτει από τη θέση που κατέχει στην οικογένεια ως ένα παραγωγικό κομμάτι του οικιακού περιβάλλοντος. Φαίνεται έτσι, να ασχολείται με το νοικοκυριό, όταν η μητέρα ασχολείται με εργασίες πέραν της οικίας, όπως το μικρεμπόριο και να αναλαμβάνει καθήκοντα όπως, η φροντίδα των ηλικιωμένων και των μικρών παιδιών της οικογένειας, το μαγείρεμα, η καθαριότητα του σπιτιού και της αυλής, η περιποίηση των ζώων κλπ. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Borruso, «συμπληρώνει τη λειτουργία του ‘δίδων φροντίδα’, όπως μια ανύπαντρη κόρη στο αντίστοιχο οικογενειακό μοντέλο mestizo». Στο ίδιο κλίμα, η Borruso συνεχίζει, λέγοντας ότι «ένας γιος muxe ποτέ δεν θα εγκαταλείψει τους γονείς του στις δύσκολες στιγμές» και αυτό γιατί σε αντίθεση με τα υπόλοιπα παιδιά της οικογένειας – που παντρεύονται και φεύγουν – ο muxe παραμένει στην οικογενειακή εστία, μιας και «οι περιπτώσεις σταθερών ζευγαριών μεταξύ των muxes είναι σπάνιες». Σε παρόμοιο κλίμα η Taylor (Taylor 2006:822), περιγράφει τους δεσμούς που προβάλλονται – μέσα από την ταινία Blossoms of Fire (2000) – ανάμεσα σε έναν muxe, τη μητέρα του και τον πατέρα του. Και εδώ, φαίνεται να επικρατεί η αποδοχή και η ενθάρρυνση από τη μάνα, η οποία όπως λέει η Taylor αλλά και η Borruso, στο πρόσωπο του γιου muxe βρίσκει ηθική υποστήριξη και οικονομική βοήθεια. Από την άλλη, ο ρόλος του πατέρα παρουσιάζεται κάπως διφορούμενος απέναντι στον γιο muxe. Η αποδοχή του πατέρα παρουσιάζεται λιγότερο προφανής και περισσότερο ως κάτι αναγκαστικό. Παρόλα αυτά, γίνεται λόγος για αποδοχή του γιου από τον πατέρα, θέμα πιο περίπλοκο από ότι παρουσιάζεται, μιας και η εικόνα της οικογενειακής συνοχής συχνά, μπορεί να υπερκαλύπτει ενδοοικογενειακά προβλήματα, όπως αυτό της βίας. (Villarreal 2005:27) Αυτό που διαφαίνεται και αξίζει να σημειώσουμε είναι ότι, η θέση του muxe στην οικογένεια βρίσκεται δίπλα στη μητέρα, είτε ως στήριγμα είτε ως αντικαταστάτης, στην καθημερινότητα, αλλά και σε ύστατες στιγμές, όπως ο χαμός της γιαγιάς ή της μάνας, όπου ο muxe “κληρονομεί” τον ρόλο του “ηθικού στυλοβάτη” στην οικογένεια, ρόλο καθ’ όλα γυναικείο. (Borruso 2001)
Όπως είδαμε, ο ρόλος ενός muxe σε μια παραδοσιακή οικογένεια zapoteca είναι αρκετά συγκεκριμένος και σχετικά προκαθορισμένος. Πρόκειται για μια έμφυλη παρουσία που εκδηλώνεται μέσα από πρακτικές της καθημερινότητας στα πλαίσια της οικογένειας, οι οποίες πρακτικές έχουν φύλο και μάλιστα γυναικείο. Ο δεσμός με τη μάνα, φαίνεται να υπερισχύει και να καθορίζει την παρουσία του γιου muxe στα πλαίσια του ιδιωτικού χώρου. Ενδεχομένως, όπως αναφέραμε παραπάνω, σε αυτό το δεσμό να βρίσκεται η σύνδεση της “άτυπης μητριαρχίας” – που έχουν πολλοί αναγνώσει – και της “αποδοχής της ομοφυλοφιλίας” σε αυτή την κοινότητα.
Κρατώντας αυτές τις σκέψεις για τον ρόλο του muxe στην οικογένεια, ας δούμε πώς η παρουσία αυτή εγγράφεται στο χώρο της πόλης και τι χαρακτήρα λαμβάνει. Σύμφωνα με τη Borruso (Borruso 2001), οι πρακτικές που παράγουν οι muxes σε επίπεδο κοινότητας ακολουθούν «την αναπαραγωγή ορισμένων πολιτιστικών στοιχείων, σημαντικών για την επιβεβαίωση της εθνότητας των zapotecas». Και εδώ, πρόκειται για πρακτικές με έμφυλο χαρακτήρα. Η ενασχόληση με την μόδα zapoteca, το κέντημα και το ράψιμο των παραδοσιακών γυναικείων φορεσιών, το στόλισμα, με άνθη, των στεφανιών για το κεφάλι – που συνοδεύει την παραδοσιακή ενδυμασία, είναι ασχολίες γυναικείες αλλά και ασχολίες των muxes. Αλλά και σε επίπεδο εργασίας, οι muxes φαίνεται να εργάζονται στους ίδιους τομείς με τις γυναίκες της κοινότητας. Οι muxes είναι μοδίστρες που δουλεύουν από το σπίτι, ασχολούνται με το κέντημα παραδοσιακών έργων τέχνης, με το μικρεμπόριο και με όποια άλλη εργασία μπορεί να θεωρηθεί “γυναικεία”, σε αυτή την πόλη. Η άποψη για τους «έμφυλους συγκεκριμένους ρόλους στην κοινωνία των zapotecas» βλέπουμε ότι ισχύει και για την περίπτωση των muxes, εφόσον οι πρακτικές τους θεωρούνται καθαρά γυναικείες. Επιπλέον, οι muxes φαίνεται να αποτελούν ένα ενεργό κομμάτι της τοπικής παραγωγής, το οποίο συμβάλλει σημαντικά στην οικονομία της κοινότητας. Βλέπουμε λοιπόν, τους muxes να συμμετέχουν τόσο στον οικογενειακό προγραμματισμό, όσο και στη σφαίρα παραγωγής.
Μέχρι στιγμής, παρατηρούμε να εγγράφεται μια έμφυλη παρουσία στο χώρο, ενός τρίτου φύλου που λαμβάνει χαρακτηριστικά κυρίως γυναικεία. Εδώ ο όρος γυναικείο χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει πρακτικές που υιοθετούνται, στα πλαίσια αυτής της συγκεκριμένης κοινωνίας, αποκλειστικά από γυναίκες. Μπορούμε να πούμε ότι ενυπάρχει ένας αυστηρός διαχωρισμός ρόλων μεταξύ των δύο φύλων, τον οποίο υπηρετούν με τον τρόπο τους και οι muxes, αφού πρόκειται για έμφυλες παρουσίες ανδρών που έχουν υιοθετήσει γυναικείους ρόλους.
Από την άλλη, οι muxes φαίνεται ότι στα πλαίσια αυτής της κοινότητας, υπηρετούν εκτός των άλλων, τις ανάγκες μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας, η οποία έχει διαπαιδαγωγηθεί με τα πρότυπα της ανδρικής κυριαρχίας, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε σεξουαλικό. Σχετικά με αυτή τη διαπαιδαγώγηση, ο Gutmann (Gutmann 1997:202) αναφέρει: «η αντιστοιχία ανάμεσα στην ανδρικότητα και τη σεξουαλική ικανότητα ποτέ δεν υπήρξε χωρίς αντιφάσεις για τους απλούς ανθρώπους στο Μεξικό, ενώ επίσημες δηλώσεις σχετικά με το “να είσαι μεξικανός” αναφέρονται μάλλον αποκλειστικά σε πολιτικά και σεξουαλικά ισχυρούς άνδρες. Αλλά δεν μιλούν για αυτά τα θέματα μόνο οι ελίτ, όπως φαίνεται από ρεαλιστικές και ρομαντικές εθνικιστικές δηλώσεις από το λαό».
Οι muxes λοιπόν, σύμφωνα με τη Borruso (Borruso 2001), συμβάλλουν στην ανδρική διαπαιδαγώγηση μιας και αποτελούν μια από τις πρώτες σεξουαλικές επαφές των νεαρών ανδρών. Πρακτική που δείχνει αναπόφευκτη, σε μια κοινωνία που φυλάει το θεσμό της παρθενίας ως κόρη οφθαλμού και αποδέχεται τις σεξουαλικές πράξεις μεταξύ ανδρών, «όχι ως ένδειξη ομοφυλοφιλίας αλλά ως επιβεβαίωση της ανδρικότητας και του machismo». Για τις σχέσεις αυτές και την εξέλιξή τους, κάνει λόγο και ο Matthew C. Gutmann (Gutmann 1997:198) στο άρθρο του Seed of the Nation: Men’s Sex and Potencyin Mexico, όπου ως τόπος μελέτης χρησιμοποιείται μια λαϊκή συνοικία της Πόλης του Μεξικού, η Colonia Santo Domingo. Η ανάλυση της ανδρικής ομοφυλοφιλίας στο Μεξικό και η σύνδεσή της με τον μεξικανισμό και το πρότυπο του macho, αποτελεί αντικείμενο μελέτης διαφόρων ερευνητών που ασχολούνται με τις ανδρικές σπουδές. Στο πλαίσιο αυτό, θίγονται ζητήματα ετεροσεξουαλικότητας και ομοσεξουαλικότητας μεταξύ ανδρών, ενώ προβάλλεται μια προσπάθεια «ρήξης των διχοτομιών της σεξουαλικής ενεργητικότητας / παθητικότητας”, προωθώντας την άποψη ότι «η ανδρική ομοφυλοφιλία βρίσκεται πιο κοντά στις εικόνες της ανδρικότητας από ότι πιστεύεται». (Misael 2008:244) Επιστρέφοντας στην κοινωνία των zapotecas, βλέπουμε muxes που προσφέρουν σε νεαρούς – ετερόφυλους – άνδρες τις πρώτες σεξουαλικές τους εμπειρίες, υιοθετώντας πρακτικές έμφυλες και σε αυτή την περίπτωση. Έχουμε να κάνουμε λοιπόν με μια έμφυλη παρουσία, η οποία από ότι φαίνεται υπηρετεί σεξουαλικά το κυρίαρχο γένος και λαμβάνει απέναντι σε αυτό, ενδεχομένως, θέση υποταγής. (Martini 2002:718)
5. Muxes: τοπικό/παγκόσμιο – παράδοση/εκσυγχρονισμός
Η Doreen Massey στο άρθρο της Η Παγκοσμιότητα Του Τοπικού (Massey 1995), μας μιλά για «το αμφιλεγόμενο νόημα του τόπου» και για την ανάγκη για «αναζήτηση της “αυθεντικής” σημασίας κάθε τόπου, για την επιστροφή σε διάφορες “ρίζες”». Τάσεις που ερμηνεύονται ως «επιθυμία για νησίδες σταθερής σύνδεσης και ασφαλούς ταυτότητας εν μέσω της διαρκούς κίνησης και ροής». Την «αντιδραστική» αυτή έννοια του τόπου, η Massey προσπαθεί να αντικρούσει, προβάλλοντας ένα προοδευτικό περιεχόμενο, «συμβατό με την (τοπική και παγκόσμια ταυτόχρονα) εποχή μας και τα συναισθήματα και τις σχέσεις που πηγάζουν από αυτήν».
Στην περίπτωση των muxes του Istmo de Tehuantepec, το δίπολο τοπικό / παγκόσμιο προβάλλει καίριο, συγκεντρώνοντας στους πόλους του, την τάση μιας κοινωνίας για εκσυγχρονισμό, ενώ αγωνιά να διατηρήσει ανέπαφες τις παραδόσεις της. Όμως και εδώ, οι έννοιες παράδοση / εκσυγχρονισμός φέρουν αμφιλεγόμενο νόημα, τόσο ως προς την έννοια της εξέλιξης, όσο και ως προς την ισορροπία της κοινότητας.
Σύμφωνα με την Marinella Miano Borruso (Borruso 2001,2009) τις τελευταίες δεκαετίες, ο χώρος της εθνότητας των zapotecas και εν συνεχεία των muxes, έχει δεχτεί ραγδαίους μετασχηματισμούς, μέσα από τις διαδικασίες του εκσυγχρονισμού και της παγκοσμιοποίησης. Εκτός των άλλων, αυτό που διαφαίνεται να συμβαίνει στην κοινότητα του Ισθμού, είναι μια μεταστροφή της κοινωνίας απέναντι στους muxes, αλλά και διάφορες μεταλλαγές που αφορούν τους ίδιους. Ίσως το πιο σοβαρό πλήγμα για την κοινότητα των muxes, να είναι η εμφάνιση του ιού HIV/AIDS, τόσο εξαιτίας της ραγδαίας εξάπλωσής του, όσο και επειδή εξαιτίας αυτού «πυροδοτήθηκε ένας κοινωνικός φόβος που με τον καιρό μπορούσε να προκαλέσει την περιθωριοποίηση μιας ομάδας, που παραδοσιακά υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας και μια συνακόλουθη ανακατανομή της αντίληψης της εθνότητας ως προς την κοινωνική οργάνωση» (Borruso 2001). Επιπλέον, φαίνεται ότι η εισαγωγή νέων προϊόντων και τεχνολογιών γέννησε νέες ανάγκες στους muxes, οι οποίοι όλο και περισσότερο δείχνουν να αλλάζουν το σώμα τους με ορμόνες και επεμβάσεις, επιθυμώντας να «γίνουν πραγματικές γυναίκες» (Borruso 2009). Πρακτική που στο παρελθόν ήταν άγνωστη, μιας και η παρουσία τους στο χώρο της πόλης είχε ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα, αυτόν του muxe, ενός άνδρα με γυναικεία ταυτότητα. Ακόμα, ένας θεσμός που δείχνει να έχει μεταλλαχτεί είναι αυτός της οικογένειας. Η οικογένεια που στο παρελθόν ήταν – ή τουλάχιστον έδειχνε, η πρώτη κοινωνική οργάνωση που αποδεχόταν έναν muxe στο χώρο της, σήμερα δείχνει – ή αποκαλύπτει, το πρόσωπο της ενδοοικογενειακής βίας, της απαξίωσης από τα αρσενικά της οικογένειας, το σπρώξιμο προς την πορνεία και τέλος, την φυγή από την οικογενειακή εστία. Στον αντίποδα, πέραν της περιθωριοποίησης των τελευταίων ετών, που δέχτηκαν οι muxes, έχει παρατηρηθεί μια προσπάθεια “ανοίγματος” προς τον κόσμο. Οι muxes φαίνεται να αποκτούν παρουσία στη δημόσια σφαίρα, να διεκδικούν δικαιώματα, ευκαιρίες και να ξεφεύγουν από τα “τυπικά”επαγγέλματα, με τα οποία ασχολούνταν έως τώρα.
Η προτροπή της Massey για μια «εναλλακτική ερμηνεία του τόπου, με την ειδική σημασία ενός τόπου που δεν την παρέχει κάποιο μακραίωνο περιχαρακωμένο ιστορικό παρελθόν, αλλά η συγκρότηση του από έναν αστερισμό κοινωνικών σχέσεων, που συνυφαίνονται και συναντιούνται σ’ ένα συγκεκριμένο σημείο στο χώρο» μας δίνει μια οπτική για το πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε την περίπτωση των muxes απέναντι στα δίπολα τοπικό / παγκόσμιο και παράδοση / εκσυγχρονισμός.
6. Λίγες σκέψεις γύρω από την έμφυλη ταυτότητα των muxes
Ο L.Knopp στο άρθρο του Sexuality and the spatial dynamics of capitalism (1992:653) προβάλλει μια οπτική σύμφωνα με την οποία: «η φύση των θεσμών μας ως σεξουαλικά, έμφυλα και ταξικά προσδιορισμένα όντα, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συγκεκριμένη διαμόρφωση των συμφερόντων που κυριαρχούν στην κοινωνία την ορισμένη χρονική στιγμή. […] Οι σεξουαλικές ταυτότητες και πρακτικές ποικίλουν ευρέως, σε μεγάλο βαθμό επειδή είναι αρθρωμένες μέσα από το πρίσμα του κοινωνικού φύλου, της φυλής και της τάξης, μιας και αυτά είναι διαφορικά κατασκευασμένα μέσα στο χώρο και το χρόνο προς όφελος ορισμένων συμφερόντων»
Η περίπτωση των muxes που παρουσιάσαμε στην παρούσα εργασία, δεν μπορεί να ειδωθεί απομονωμένα από το ζήτημα της ταξικότητας, όπως προβάλλει στη συγκεκριμένη κοινωνία. Έτσι λοιπόν για να ολοκληρωθεί σε ένα βαθμό, η εικόνα του τι σημαίνει να είσαι muxe στον Istmo de Tehuantepec, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι muxes που προσεγγίσαμε εδώ, ανήκουν ως επί το πλείστον, στα λαϊκά στρώματα. Οι muxes vestidas, εκείνοι δηλαδή που “μεταμορφώνονται” σε γυναικείες παρουσίες, είναι συνήθως άνδρες των χαμηλότερων στρωμάτων, ενώ οι ομοφυλόφιλοι ανώτερων κοινωνικών τάξεων δεν φαίνεται να υιοθετούν την γυναικεία αμφίεση. (Borruso 2009)
Συνοψίζοντας, το θέμα που προσπάθησα να προσεγγίσω μέσα από την οπτική των έμφυλων ταυτοτήτων που δρουν στην πόλη, αφορά την παρουσία ενός “τρίτου φύλου” στα πλαίσια μιας παραδοσιακής κοινωνίας, που κουβαλά στις παραδόσεις τις, την ιστορία ενός έθνους. Στη διαμόρφωση της ταυτότητας του μεξικανικού έθνους, αλλά και τις πολλαπλές ταυτότητες των πολυάριθμων φυλετικών ομάδων που αποτελούν το έθνος αυτό, αναφέρεται ο Octavio Paz (1950) όταν λέει ότι «στη χώρα μας συνυπάρχουν όχι μόνο διαφορετικές φυλές και γλώσσες, αλλά και διαφορετικές ιστορικές πραγματικότητες». Ακολουθώντας την ανάγνωση αυτή χρησιμοποίησα σκέψεις από το θεωρητικό έργο της D.Massey για να ενισχύσω την έννοια της πολλαπλότητας, τόσο σε επίπεδο φυλής όσο και σε επίπεδο φύλου. Αλλά και για να υπενθυμίσω ότι η προσέγγιση κοινωνιών πέραν του δυτικού ανεπτυγμένου κόσμου, χρίζει μιας αντίληψης που χωρά την πολλαπλότητα σε κάθε επίπεδο.
Από την άλλη, η έμφυλη παρουσία των muxes που προσπάθησα να αναδείξω, γεννά πλήθος σκέψεων και αναζητήσεων που η παρούσα εργασία δεν είναι σε θέση να απαντήσει, παρά μόνο να θίξει. Η έμφυλη αυτή ταυτότητα έγινε αντιληπτή μέσα από τις σχέσεις και τις ποιότητες που δημιουργούν τα δίπολα άνδρας / γυναίκα και δημόσιο / ιδιωτικό. Ενώ περιγράφοντας την καθημερινότητα των muxes και τη θέση τους στην ιδιωτική και δημόσια σφαίρα, ενδεχομένως να μιλάμε για την θέση της γυναίκας στην παραδοσιακή αυτή κοινωνία. Και η απάντηση στο ερώτημα, αν τελικά αμφισβητείται ο ετερόφυλος κυρίαρχος χώρος, ίσως να πρέπει να αναζητηθεί στο ρόλο που λαμβάνει αυτή η παρουσία στα πλαίσια της κοινότητας και στον χαρακτήρα τον οποίο υιοθετεί.
*Το παρόν κείμενο αποτελεί εργασία στο μάθημα “Έμφυλες πολιτισμικές προσεγγίσεις του αστικού χώρου” (Ντ.Βαΐου – Ρ.Λυκογιάννη – Γ.Μαρνελάκης) του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του Χώρου, κατεύθυνση Πολεοδομία – Χωροταξία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ. Παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2010.
Πηγή: Αριστερή Κίνηση Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων
