La Via Campesina: η διατροφική αυτάρκεια και ο παγκόσμιος φεμινιστικός αγώνας

της Esther Vivas

μετάφραση: Δέσποινα Σπανού και Δήμητρα Σπανού

Η Via Campesina είναι η κορυφαία διεθνής κίνηση μικρών αγροτών στον κόσμο. Προωθεί το δικαίωμα όλων των λαών στη διατροφική αυτάρκεια. Η Via Campesina ιδρύθηκε το 1993 στην αυγή του αντι-παγκοσμιοποιητικού  κινήματος και σταδιακά μετατράπηκε σε μια από τις βασικές οργανώσεις που ασκούν κριτική στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Η άνοδός της είναι μια έκφραση της αντίστασης των αγροτών απέναντι στην κατάρρευση του κόσμου της υπαίθρου που προκαλείται από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και την εντατικοποίηση αυτών των πολιτικών, καθώς ενσωματώνονται στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (Antentas and Vivas, 2009a).

Από την ίδρυσή της, η Via Campesina προωθεί μια ταυτότητα των «γυναικών αγροτισσών» που είναι πολιτικοποιημένη, δεμένη με τη γη, την παραγωγή της τροφής και την υπεράσπιση της διατροφικής αυτάρκειας –χτισμένη σε αντιπαράθεση με το σημερινό αγροτοβιομηχανικό μοντέλο παραγωγής και μεταποίησης της τροφής (Desmarais, 2007). Η Via Campesina ενσαρκώνει ένα νέο είδος «αγροτικού διεθνισμού» (Bello, 2009), που μπορεί να ιδωθεί ως μια «αγροτική συνιστώσα» στη νέα παγκόσμια αντίσταση που παρουσιάζει το αντι-παγκοσμιοποιητικό κίνημα (Antentas and Vivas, 2009).

Το 1996, που συμπίπτει με τη Σύνοδο Κορυφής για τον Επισιτισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Τροφίμων (FAO) στη Ρώμη, η Via Campesina υπογράμμισε τη σημασία της διατροφικής αυτάρκειας ως μια πολιτική εναλλακτική σε ένα βαθιά άδικο και εξοντωτικό σύστημα παραγωγής της τροφής. Αυτό δεν υπονοεί μια ρομαντική επιστροφή στο παρελθόν,  αλλά μάλλον ανακτά τις γνώσεις και τις παραδοσιακές πρακτικές, τις οποίες συνδυάζει με τις νέες τεχνολογίες και γνώσεις  (Desmarais, 2007). Όπως τονίζει ο McMichael (2006), υπάρχει μια «μυθοποίηση του μικρού» μέσω του αναστοχασμού πάνω στο παγκόσμιο σύστημα παραγωγής τροφής, που ενθαρρύνει δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις στην παραγωγή και διάθεση της τροφής.

Η φεμινιστική οπτική

Με την πάροδο του χρόνου, η Via Campesina έχει ενσωματώσει μια φεμινιστική οπτική, δουλεύοντας για να επιτευχθεί ισότητα των φύλων μέσα στις οργανώσεις που την αποτελούν και να χτίσει συμμαχίες με φεμινιστικές ομάδες, συμπεριλαμβανομένης της Παγκόσμιας Πορείας Γυναικών, μεταξύ άλλων.

Στην καρδιά της Via Campesina, ο αγώνας των γυναικών τοποθετείται σε δύο επίπεδα: την υπεράσπιση των γυναικείων δικαιωμάτων μέσα στις οργανώσεις και την κοινωνία συνολικά και τον αγώνα τους ως αγρότισσες μαζί με τους συνεργάτες τους ενάντια στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο αγροτικής παραγωγής (EHNE and La Via Campesina 2009).

Η φεμινιστική δουλειά της Via Campesina έχει προχωρήσει σημαντικά από την εποχή της σύλληψής της. Στο πρώτο διεθνές συνέδριο στο Mons του Βελγίου το 1993, όλοι οι εκλεγμένοι συντονιστές ήταν άντρες. Στην τελική διακήρυξη, η κατάσταση των γυναικών της υπαίθρου δεν λήφθηκε υπόψη. Αν και αναγνωρίστηκε η ανάγκη να ενσωματωθούν οι ανάγκες των γυναικών στη δουλειά της Via Campesina, το συνέδριο απέτυχε να εφαρμόσει μηχανισμούς που θα εγγυώνται τη συμμετοχή των γυναικών στις διαδοχικές συναντήσεις. Έτσι, στο 2^ο διεθνές συνέδριο στην Tlaxcala του Μεξικού το 1996, το ποσοστό των γυναικών που συμμετείχαν ήταν 20% επί του συνόλου: το ίδιο με το 1^ο συνέδριο. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το ζήτημα, δημιουργήθηκε μια Γυναικεία Επιτροπή (που αργότερα έγινε γνωστή ως Γυναικεία Επιτροπή της Via Campesina) και εφαρμόστηκαν μέτρα που επέτρεψαν μεγαλύτερη συμμετοχή και αντιπροσώπευση.

Αυτή η κίνηση διευκόλυνε την ενσωμάτωση μιας φεμινιστικής ανάλυσης στη Via Campesina. Έτσι, όταν η Via Campesina παρουσίασε δημόσια τη θεωρία της για τη διατροφική αυτάρκεια στη Σύνοδο Κορυφής για τον Επισιτισμό του FAO στη Ρώμη το 1996, οι γυναίκες συνεισέφεραν με τα αιτήματά τους. Αυτά περιλάμβαναν την ανάγκη η τροφή να παράγεται τοπικά, ενώ πρόσθεταν τη διάσταση της «ανθρώπινης υγείας» στις «βιώσιμες αγροτικές πρακτικές», ζητώντας τη δραστική μείωση των επιβλαβών χημικών εισροών και υπερασπίζοντας την δραστική προώθηση της οργανικής γεωργίας. Οι γυναίκες επέμειναν επίσης ότι η κυριαρχία στην τροφή δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη μεγαλύτερη συμμετοχή τους στη χάραξη αγροτικών πολιτικών (Desmarais, 2007).

Το έργο της Γυναικείας Επιτροπής βοήθησε να προωθηθούν ανταλλαγές μεταξύ γυναικών από διαφορετικές χώρες , συμπεριλαμβανομένων ξεχωριστών συναντήσεων γυναικών που συμπίπτανε με τις διεθνείς συναντήσεις.  Μεταξύ του 1996 και του 2000, το έργο της εστίαζε κυρίως στη Λατινική Αμερική – μέσα από εκπαίδευση, ανταλλαγές και συζητήσεις – και έτσι η συμμετοχή των γυναικών της υπαίθρου αυξήθηκε σε όλα τα επίπεδα και δραστηριότητες της Via Campesina.

Τον Οκτώβριο 2000, λίγο πριν το 3^ο Διεθνές Συνέδριο στη Bangalore της Ινδίας, διοργανώθηκε η 1^η Διεθνής Συνέλευση Γυναικών Αγροτισσών. Αυτό επέτρεψε ακόμα μεγαλύτερη συμμετοχή γυναικών μέσα στην οργάνωση. Η Συνέλευση υιοθέτησε τρεις βασικούς στόχους: 1) να εξασφαλίσει τη συμμετοχή κατά 50% γυναικών σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων και δραστηριοποίησης της Via Campesina, 2) να διατηρηθεί και να ενισχυθεί η Γυναικεία Επιτροπή και 3) να εξασφαλίσει ότι όλα τα κείμενα, οι εκπαιδευτικές δράσεις και οι ομιλίες της Via Campesina δεν θα έχουν σεξιστικό περιεχόμενο ή γλώσσα (Desmarais, 2007).

Τα μέλη του συνεδρίου συμφώνησαν να αλλάξουν τη θεσμική δομή ώστε να εξασφαλιστεί η ισότητα των φύλων. Όπως σημειώνει ο Paul Nicholson της Via Campesina: «διαπιστώθηκε ότι η ισότητα αντρών και γυναικών σε χώρους και θέσεις εκπροσώπησης στην οργάνωσή μας άνοιξε μια ολόκληρη εσωτερική διαδικασία αναστοχασμού πάνω στο ρόλο των γυναικών στον αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών της υπαίθρου. … Η διάσταση του φύλου αντιμετωπίζεται τώρα με πιο σοβαρό τρόπο, όχι μόνο στα πλαίσια της ισοτιμίας των ευθυνών, αλλά και ως ένας διάλογος με βάθος επάνω στις ρίζες και τα πλοκάμια της πατριαρχίας και της βίας κατά των γυναικών στον αγροτικό κόσμο.» (Food Sovereignty, Biodiversity and Cultures 2010: 8).

Αυτή η στρατηγική ανάγκασε τα μέλη των οργανώσεων που αποτελούν τη Via Campesina σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο να ξανασκεφτούν τη δουλειά τους μέσα από την έμφυλη διάσταση και να ενσωματώσουν νέα μέτρα ώστε να ενισχυθεί ο ρόλος των γυναικών (Desmarais, 2007). Η Josie Riffaud της Confédération Paysanne στη Γαλλία δηλώνει ότι: «η απόφαση ήταν επικριτική προς την έλλειψη της έμφυλης ισοτιμίας στην Via Campesina, όπως προβλέπεται στην οργάνωσή μου, την Confédération Paysanne. Εμείς εφαρμόζουμε αυτό το μέτρο.» (La Via Campesina, 2006: 15).

Ως τμήμα του 4^ου Διεθνούς Συνεδρίου στο Sao Paulo της Βραζιλίας, τον Ιούνη 2004, η 2^η Διεθνής Συνέλευση των Γυναικών Αγροτισσών έφερε κοντά περισσότερες από εκατό γυναίκες από 47 χώρες όλων των ηπείρων. Οι βασικές γραμμές δράσης που αναδείχτηκαν από τη συνάντηση ήταν η λήψη μέτρων ενάντια στη φυσική και σεξουαλική βία κατά των γυναικών, τόσο εθνικά όσο και διεθνώς και η απαίτηση ίσων δικαιωμάτων και η επένδυση στην εκπαίδευση. Στην τελική δήλωση αναφέρεται ότι: «Απαιτούμε το δικαίωμά μας σε μια αξιοπρεπή ζωή, σεβασμό στα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά μας δικαιώματα και την άμεση υλοποίηση μέτρων για την εξάλειψη όλων των μορφών φυσικής, σεξουαλικής, λεκτικής και ψυχολογικής βίας. … Προτρέπουμε τα κράτη να υλοποιήσουν μέτρα που θα εξασφαλίζουν οικονομική αυτονομία, πρόσβαση σε γη, στην υγεία, στην εκπαίδευση και σε ίση κοινωνική θέση.» (2nd International Assembly of Women Farmers, 2004).

Τον Οκτώβριο 2006, το Παγκόσμιο Συνέδριο των Γυναικών της Via Campesina έλαβε χώρα στο Santiago de Compostela της Ισπανίας. Στις συμμετέχουσες  περιλαμβάνονταν γυναίκες από αγροτικές οργανώσεις στην Ασία, τη Βόρεια Αμερική, την Ευρώπη, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική. Σκοπός τους ήταν η ανάλυση και η συζήτηση της έννοιας της ισότητας στο χωράφι από μια φεμινιστική οπτική, καθώς και ένα πλάνο δράσεων ώστε αυτή να επιτευχθεί. Όπως τονίστηκε σε μια από τις παρουσιάσεις, της Sergia Galván, μέλος της Women’s Health Collective, από τη Δομινικανή Δημοκρατία, οι γυναίκες της Via Campesina έχουν τρεις προκλήσεις μπροστά τους:

1) να προχωρήσει η θεωρητική συζήτηση ώστε να ενσωματωθεί η διάσταση των γυναικών αγροτισσών στην ευρύτερη φεμινιστική ανάλυση,

2) να συνεχιστεί η αυτόνομη δουλειά ως μια ζωτικής σημασίας αναφορά για την παγίωση του κινήματος των γυναικών αγροτισσών

3) να ξεπεραστεί το αίσθημα ενοχής σε σχέση με τους άντρες στον αγώνα για υψηλότερες θέσεις εξουσίας (La Via Campesina, 2006).

Το Παγκόσμιο Συνέδριο Γυναικών της Via Campesina τόνισε την ανάγκη να ενισχυθεί περαιτέρω η διάρθρωση των γυναικών της Via Campesina και να δημιουργηθούν μηχανισμοί για μεγαλύτερη ανταλλαγή πληροφοριών και συγκεκριμένων πρωτοβουλιών αγώνα. Ανάμεσα στις συγκεκριμένες προτάσεις ήταν η άρθρωση μιας παγκόσμιας εκστρατείας για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών, η επέκταση της συζήτησης σε όλες τις οργανώσεις που αποτελούν τη  Via Campesina και η δουλειά για την αναγνώριση των ίσων δικαιωμάτων των αγροτισσών για την πρόσβαση σε γη, σε πίστωση, στις αγορές, καθώς και στα δικαιώματα διαχείρισης όλων αυτών (La Via Campesina, 2006).

Στο 5^ο Διεθνές Συνέδριο στο Maputo της Μοζαμβίκης τον Οκτώβριο 2008, η Via Campesina φιλοξένησε την 3^η Διεθνή Συνέλευση των Γυναικών. Η συνέλευση ενέκρινε την αρχή μιας καμπάνιας που θα στόχευε όλες τις μορφές βίας που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην κοινωνία (φυσική, οικονομική, κοινωνική, σεξιστική, πολιτισμική και πρόσβασης στην εξουσία) οι οποίες είναι παρούσες και στις αγροτικές κοινωνίες και τις οργανώσεις τους.

Μια δουλειά που στοχεύει στην επίτευξη μεγαλύτερης ισότητας των φύλων δεν είναι εύκολη. Παρά τη θεσμική ισότητα, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν εμπόδια όταν ταξιδεύουν ή παρακολουθούν τις συγκεντρώσεις και τις συσκέψεις. Όπως σημειώνει η Annette Desmarais (2007:282), «Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους οι γυναίκες δεν συμμετέχουν σε αυτό το επίπεδο. Για παράδειγμα, ο καταμερισμός της εργασίας κατά φύλο σημαίνει ότι οι αγρότισσες έχουν μειωμένη πρόσβαση στους περισσότερους πολύτιμους πόρους και χρόνο ώστε να συμμετέχουν σε ηγετικές θέσεις σε αγροτικές οργανώσεις. Η εμπλοκή στην αναπαραγωγική, παραγωγική και κοινωνική εργασία καθιστά πολύ λιγότερο πιθανό για αυτές να διαθέτουν χρόνο για εκπαίδευση και μάθηση ώστε να γίνουν ηγέτες.»

Είναι ένας αγώνας ενάντια στο κύμα και παρά μερικές σαφείς νίκες, αντιμετωπίζουμε μια μεγάλη μάχη στις οργανώσεις μας και πιο γενικά.

Δημιουργώντας Συμμαχίες

H Via Campesina έχει καθιερώσει συμμαχίες με διάφορες οργανώσεις και κοινωνικά κινήματα σε διεθνές, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Μία από τις σημαντικότερες συμμαχίες της είναι με την Παγκόσμια Πορεία Γυναικών, ένα κορυφαίο διεθνές φεμινιστικό δίκτυο, με το οποίο έχει καλέσει σε κοινές συναντήσεις και δράσεις και έχει συνεργαστεί, μεταξύ άλλων στο Διεθνές Φόρουμ για την Διατροφική Αυτάρκεια που πραγματοποιήθηκε στο Μάλι το 2007.

Η αρχική συνάντηση μεταξύ των δύο παραπάνω δικτύων, έγινε υπό το αντι-παγκοσμιοποιητικό κίνημα με στόχο τη συμφωνία στη δημιουργία αντι-συνόδων και δράσεων εντός του Διεθνούς Κοινωνικού Φόρουμ. Η ενσωμάτωση μιας φεμινιστικής οπτικής μέσα στη Via Campesina δημιούργησε περισσότερη αλληλεγγύη, η οποία χτίζεται με την πάροδο του χρόνου. Στο Φόρουμ για τη Διατροφική Αυτάρκεια το 2007 στο Sélingué του Μάλι, μία συνάντηση έγινε με πρωτοβουλία κορυφαίων διεθνών κοινωνικών κινημάτων όπως η Via Campesina, η Παγκόσμια Πορεία Γυναικών, Το Διεθνές Φόρουμ των Ψαράδων και άλλων, με σκοπό την προώθηση στρατηγικών σε ευρύ φάσμα κοινωνικών κινημάτων (αγρότες, αλιείς, καταναλωτές) για τη διατροφική αυτάρκεια.

Οι γυναίκες ήταν βασικός καταλύτης αυτής της συνάντησης, ως διοργανώτριες αλλά και ως συμμετέχουσες. Το Nyéléni Forum στη Sélingué ονομάστηκε προς τιμή του μύθου μίας αγρότισσας από το Μάλι, που πάλεψε για να διεκδικήσει τα δικαιώματα της ως γυναίκα μέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον. Απεσταλμένες από την Αφρική, την Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία και την Ωκεανία που συμμετείχαν στη συνάντηση, αναγνώρισαν το καπιταλιστικό και πατριαρχικό σύστημα ως τους κύριους υπευθύνους για την καταπάτηση των δικαιωμάτων των γυναικών, επιβεβαιώνοντας παράλληλα τη δέσμευσή τους να το αλλάξουν.

Η Παγκόσμια Πορεία Γυναικών θεωρεί τη διατροφική αυτάρκεια ως αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα, ειδικά για τις γυναίκες. Η Miriam Nobre, συντονίστρια της διεθνούς γραμματείας της Παγκόσμιας Πορείας Γυναικών, συμμετείχε τον Οκτώβρη 2006 στο Διεθνές Συνέδριο των Γυναικών της Via Campesina στο διεθνές φεμινιστικό κίνημα. Η 7^η Διεθνής Συνάντηση της Παγκόσμιας Πορείας Γυναικών στη Vigo της Ισπανίας τον Οκτώβρη 2008 διοργάνωσε ένα φόρουμ και μία έκθεση για τη διατροφική αυτάρκεια, προβάλλοντας έτσι τους συνδέσμους μεταξύ του φεμινιστικού κινήματος και των γυναικών αγροτισσών.

Η επιτυχία αυτής της συνεργασίας εγγράφεται στη διπλή συμμετοχή όσων γυναικών είναι ενεργά μέλη και στις δύο οργανώσεις. Οι εμπειρίες αυτές ενθαρρύνουν στενότερες σχέσεις και συνεργασίες μεταξύ των δύο δικτύων και ενδυναμώνουν τον φεμινιστικό αγώνα των γυναικών της υπαίθρου, που είναι κομμάτι ενός μεγαλύτερου αγώνα εναντίον του καπιταλισμού και της πατριαρχίας.

Συμπεράσματα

Το διατροφικό σύστημα έχει αποτύχει να εξασφαλίσει την διατροφική ασφάλεια των κοινοτήτων. Αυτή τη στιγμή, περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι υποφέρουν από την πείνα παγκοσμίως. Επίσης, το σύστημα αυτό έχει μία βαθύτατα αρνητική επίπτωση στο περιβάλλον, καθώς προωθεί ένα εντατικό αγροτοβιομηχανικό μοντέλο που έχει συμβάλει στην αλλαγή του κλίματος και την καταστροφή της βιοποικιλότητας. Το σύστημα αυτό είναι ιδιαιτέρως επιβλαβές για τις γυναίκες.

Η δημιουργία εναλλακτικών σε αυτό το μοντέλο απαιτεί την ενσωμάτωση της έμφυλης οπτικής. Η διατροφική αυτάρκεια, για να είναι μια εναλλακτική στο κυρίαρχο αγροτοβιομηχανικό μοντέλο, πρέπει να περιέχει μία φεμινιστική οπτική για να σπάσει την πατριαρχική και καπιταλιστική λογική.

Η Via Campesina, το μεγαλύτερο διεθνές κίνημα για την διατροφική αυτάρκεια προχωράει προς την εξής κατεύθυνση: να δημιουργήσει συμμαχίες με άλλα κοινωνικά κινήματα, ειδικά φεμινιστικές οργανώσεις όπως η Παγκόσμια Πορεία Γυναικών, με σκοπό την προώθηση της δικτύωσης και της αλληλεγγύης μεταξύ των γυναικών σε Βορά και Νότο, τις πόλεις και την ύπαιθρο, καθώς και μεταξύ αυτών και των συντρόφων τους. Όπως λέει και η ίδια η Via Campesina, «Παγκοσμιοποίησε τον Αγώνα, Παγκοσμιοποίησε την Ελπίδα.»

 

Βιβλιογραφία

The 2nd International Assembly of Women Farmers (2004) Declaration of the Second International Assembly of Women Farmers.

Antentas, JM. and Vivas, E. (2009a) “La Via Campesina to Global Justice” in Political Ecology, No. 38, pp. 97-99.

Bello, W. (2009). The Food Wars London. Verso.

Desmarais, Annette A. (2007) La Via Campesina. Globalization and the power of the peasantry Madrid. Editorial Popular.

La Vía Campesina EHNE and (2009) La Vía Campesina. The struggles of the peasantry and world.

La Via Campesina (2006) World Congress of Women of La Via Campesina.

McMichael, P. (2006) “Feeding the world: agriculture, development and ecology” en Panitch, L. y Leys, C. Socialist Register 2007. London. Merlin Press, pp. 170-194.

Food Sovereignty, Biodiversity and Cultures (2010) “Tour of the Peasant Struggles” in Soberanía alimentaria, biodiversidad y culturas, nº1, pp. 3-10.

This was originally part of a longer article first published in Food Movements Unite! Strategies to Transform Our Food System (Food First, 2011).

 

Πηγή: International Viewpoint