Τα όρια της ανθρώπινης αντοχής

Η δολοφονία της Σακινέ Τζανσίζ (Sakine Cansız) ξαναφέρνει στο προσκήνιο την περίοδο της χούντας της δεκαετίας του ‘80 στην Τουρκία και τη στρατιωτική φυλακή βασανιστηρίων του Ντιγιάρμπακιρ (φωτο).

των Ειρήνη Αποστολίδου–έρευνα και συγγραφή

και Μουράτ Ισσί– έρευνα και επίβλεψη

Στα τέλη της δεκαετίας του ’70 η τουρκική κοινωνία ήταν πολύ πολωμένη, με πολύ ισχυρό αριστερό επαναστατικό κίνημα αλλά και πολύ ισχυρούς ακροδεξιούς κύκλους που επιδίδονταν σε φονικές πολιτικές συγκρούσεις.

Υπό το πρόσχημα της χαοτικής κατάστασης στη χώρα το 1980 μια ομάδα πέντε στρατηγών υπό τον Κενάν Εβρέν έκανε πραξικόπημα και για τα τρία χρόνια που ακολούθησαν τη χώρα κυβερνούσε ο στρατός. Μέσα σε αυτό το διάστημα διέλυσαν το κοινοβούλιο, ανέστειλαν την ισχύ του συντάγματος, έβγαλαν εκτός νόμου όλα τα πολιτικά κόμματα, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις και τις περισσότερρες από τις λοιπές οργανώσεις. Συνέλαβαν δεκάδες χιλιάδες άντρες και γυναίκες. Φυλάκισαν πάνω από 30.000 στους πρώτους 4 μήνες μετά το πραξικόπημα. Στα χρόνια που ακολούθησαν η Διεθνής Αμνηστία έλαβε χιλιάδες καταγγελίες για βασανιστήρια, συμπεριλαμβανομένων πάνω από 100 κατεγγελιών για θανάτους που ήταν αποτέλεσμα βασανιστηρίων. Η φυλακή του Ντιγιάρμπακιρ έγινε ένα από τα βασικά εμβλήματα/σύμβολα της χούντας εξαιτίας των εκαντοντάδων καταγγελιών που περιλάμβαναν βασανιστήρια και εκτελέσεις.

Με ιδανικό τους μια κοινωνία με στρατιωτική πειθαρχία, οι πραξικοπηματίες φρόντισαν να περάσουν ένα σωρό νόμους και να αλλάξουν το σύνταγμα της χώρας κατά τις δικές τους προδιαγραφές (συμπεριλαμβανομένης της εκ προοιμίου απαλλαγής των στρατηγών από οποιαδήποτε νομική δίωξη)[1] . Ίσως το χειρότερο άρθρο εκείνου του συντάγματος να ήταν το άρθρο 14 που περιόριζε την ελευθερία ατόμων και οργανώσεων και απαγόρευε τον πολιτικό αγώνα βάσει κοινωνικής τάξης, γλώσσας ή φυλής. Ήταν ένα σύνταγμα που στην ουσία αρνούνταν την ύπαρξη του Κουρδικού λαού και όριζε κάθε πολίτη της Τουρκίας ως τούρκικης εθνικής ταυτότητας.

Οι στρατηγοί έκαναν τον Κενάν Εβρέν πρόεδρο της χώρας με θητεία μέχρι το 1989, φρόντισαν να πάρουν ένα σωρό μέτρα τύπου ΔΝΤ και στα τέλη του 1983 η χούντα οργάνωσε εκλογές με πλήρως ελεγχόμενο αποτέλεσμα. Πρωθυπουργός βγήκε ο Τουργκούτ Οζάλ, ο οποίος είχε ήδη υπηρετήσει ως στέλεχος της χουντικής κυβέρνησης επί των οικονομικών. Διαδέχτηκε τους στρατηγούς με ένα νεοφιλελεύθερο οικονομικό πρόγραμμα συνοδευόμενο από συντηρητικές κοινωνικές αξίες και το όνομά του ταυτίστηκε με τις ιδιωτικοποιήσεις κρατικών επιχειρήσεων.

Το πείραμα για τα όρια της ανθρώπινης αντοχής

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να δει κανείς την υπόθεση της φυλακής του Ντιγιάρμπακιρ (φωτο). Μετά το πραξικόπημα η φυλακή πέρασε στα χέρια του στρατού και έγινε στρατιωτική φυλακή. Η χούντα ανακοίνωσε ότι ήθελε να τρέξει ένα πιλοτικό πρόγραμμα σε  αυτή τη φυλακή και ζήτησε ποιος διευθυντής φυλακής ήθελε να την αναλάβει. Προσφέρθηκε ο Εσάτ Οκτάι Γιλντιράν.

Η «περίοδος της βαρβαρότητας» ή « κόλαση του Ντιγιάρμπακιρ» αναφέρεται στην περίοδο 1981-1984 όπου οι κρατούμενοι στη στρατιωτική φυλακή ν.5 του Ντιγιάρμπακιρ υφίσταντο σε συστηματική βάση φριχτά βασανιστήρια προς πειραματισμό του καθεστώτος για την ανθρώπινη αντοχή. Σε αυτή την περίοδο 34 κρατούμενοι έχασαν τη ζωή τους μες στη φυλακή. Από αυτή τη φυλακή δεν έβγαινε κανείς αλώβητος.

Σημαντικές ημερομηνίες

10 Νοεμβρίου 1981-Μέρα θανάτου του Μουσταφά Κεμάλ, όλοι οι κρατούμενοι «παραδόθηκαν», υπέκυψαν στο σύστημα του διευθυντή, σταμάτησαν την αντίσταση μέχρι τον επόμενο Μάρτιο. 21/03/82 αυτοκτονεί στο κελί του ο Μαζλούμ Ντογάν (1955-1982), μέλος της κεντρικής επιτροπής του PKK. Αυτός αφήνει ένα μήνυμα ότι γιορτάζει το Νεβρόζ  με το περίφημο του σύνθημα «Η Ζωή είναι Αντίσταση-Berxwedan Jîyane» κι από κει κι έπειτα ξεκινά εκ νέου η αντίσταση των κρατουμένων.

 17/05/82 Η νύχτα των τεσσάρων

Τέσσερα άτομα αυτοπυρπολούνται μες στη φυλακή. Μετά από αυτά ξεκινά απεργία πείνας θανάτου μέχρι το 1984 όπου ο αγώνας φέρνει τις πρώτες ρωγμές στο σύστημα: η διεύθυνση αναγνωρίζει τα πρώτα δικαιώματα των κρατουμένων. Το 1985 το καθεστώς αποσύρει τον Εσάτ Οκτάι από τη διεύθυνση αυτής τη φυλακής. Μετά από τα 4 χρόνια υπό τον Εσάτ Οκτάϊ Γιλντιράν, το καθεστώς έκρινε ότι το πιλοτικό πρόγραμμα είχε αποδώσει τους καρπούς του και σιγά-σιγά άρχισαν να εφαρμόζουν αυτά που είχαν δοκιμάσει εκεί και σε άλλες φυλακές της χώρας, όπως Μέτρις, Μάμακ, κλπ.

Η φυλακή παρέμεινε στα χέρια του στρατού μέχρι το 1988. Αξίζει να σημειωθεί ότι όλοι οι βασανιστές εκείνης της φυλακής βρέθηκαν και δολοφονήθηκαν, όσες πλαστικές χειρουργικές και να είχαν κάνει για να μην είναι πια αναγνωρίσιμοι. Μεταξύ αυτών και ο Εσάτ Οκτάι Γιλντιράν που εκτελέστηκε το 1988. Υπήρξαν και περιπτώσεις όπου Κούρδοι κρατούμενοι κατέληξαν να βασανίζουν πρώην συντρόφους τους, άλλη θηριωδία της φυλακής.  Μεταξύ αυτών ο Σαχίν Ντονμέζ (Şahin Dönmez), από τους ιδρυτές του PKK και μελος της κεντρικής επιτροπής, που στη φυλακή ομολόγησε και μετατράπηκε σε βασανιστή. Εκτελέστηκε το 1990.

Όλες τις εκτελέσεις βασανιστών αναλάμβανε η οργάνωση «Οι επαναστάτες του Κουρδιστάν». Ωστόσο δεν υπήρξε ποτέ μια τέτοια οργάνωση στην πραγματικότητα. Το μόνο που είναι γνωστό είναι ότι ο Κεμάλ Πιρ[2], την ώρα που τον βασάνιζαν είπε στον διευθυντή της φυλακής: «Εσάτ, μια μέρα θα τελειώσουν όλα κι εσύ νομίζοντας ότι θα ζήσεις μια ήρεμη ζωή με τους δικούς σου, ε, εκεί θα σε βρούμε. Μπροστά στους δικούς σου θα μας το πληρώσεις!». Γι αυτό το λόγο όλες οι εκτελέσεις βασανιστών αποδίδονται στο PKK, μιας και η εκτέλεση του Εσάτ Οκτάι έγινε πράγματι έτσι, μπροστά στα μάτια της οικογένειάς του.

Η Χουντική κληρονομιά

Σήμερα η κοινή γνώμη ζητά να μετατραπεί σε μουσείο η φυλακή του Ντιγιάρμπακιρ, ενώ το κυβερνών κόμμα AKP έχει εκφράσει την πρόθεσή του είτε να τη γκρεμίσει είτε να τη μετατρέψει σε σχολείο.

Το χουντικό σύνταγμα επιβιώνει μέχρι σήμερα, αναθεωρημένο το 2010 απο το κυβερνών AKP με σκοπό την προσέγγισή του στις προδιαγραφές της Ε.Ε. Οι Κούρδοι μποϋκόταραν το αναθεωρημένο σύνταγμα κατά το δημοψήφισμα του 2010 γιατί το αξιολόγησαν ως μια διαιώνιση του χουντικού συντάγματος και της στέρησης των δικαιωμάτων του Κουρδικού λαού που ήταν απόρροια αυτού.

Αυτό τον καιρό διεξάγεται δίκη εναντίον των δύο πρώην στρατηγών Κενάν Εβρέν (95 ετών) και Ταχσίν Σαχίνκαγια (87 ετών), των μόνων εν ζωή εκ των 5 στρατηγών που έστησαν μαζί το πραξικόπημα. Η δίκη ξεκίνησε τον Απρίλη του 2012, αλλά με κατηγορητήριο πολύ αδύναμο, το οποίο δεν περιλαμβάνει κατηγορία για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως ζητούν τα θύματα της χούντας. Στην ανάκριση ο Εβρέν δεν ερωτήθηκε για τους εξαφανισμένους κρατούμενους, τις εξωδικαστικές εκτελέσεις, τα βασανιστήρια και την απάνθρωπη μεταχείριση στις φυλακές. Δήλωσε όμως ότι θα το ξαναέκανε αν είχε την εξουσία να το κάνει εν μέσω των ιδίων συνθηκών.

Με αφορμή αυτή τη δίκη ο πρόεδρος της ένωσης προοδευτικών δικηγόρων (ÇHD) Σελτσούκ Κοζάγατσλι δήλωσε ότι το καθεστώς που έκτισε το πραξικόπημα του 1980 επιβιώνει μέχρι σήμερα.

Δείτε/διαβάστε:

• Ντοκυμαντέρ: Prison n.5 (5 No’lu Cezaevi: 1980–84)  του Τσαγιάν Ντεμιρέλ
• Ταινία: «Ταξίδι στον ήλιο»  (Günese yolculuk), της Γιεσίμ Ουστάογλου. 1999
• Ταινία: «τα παιδιά ενός άλλου θεού» (Min Dit: The Children of Diyarbakir) του Μιράζ Μπεζάρ.  2011
• Βιβλίο: «Ο Κούρδος-Κραυγή μέσα από τις τουρκικές φυλακές», του Μπούμπε Έσερ, εκδόσεις Προσκήνιο, 2002