της Δήμητρας Κογκίδου
Η ανάγκη διαφοροποίησης του ανδρισμού από τη θηλυκότητα αντικατοπτρίζεται σε μια ποικιλία προϊόντων για παιδιά. Η αγορά κατακλύζεται με προϊόντα για παιδιά που έχουν έμφυλα χαρακτηριστικά, μεταξύ αυτών και τα παιχνίδια. Μια βόλτα στα παιχνιδάδικα ή σε πολυκαταστήματα ή μια περιδιάβαση στο διαδίκτυο αρκεί για να διαπιστώσουμε ότι πολύ συχνά τα παιχνίδια παρουσιάζονται ως κατάλληλα για αγόρια ή για κορίτσια, πωλούνται σε διαφορετικά τμήματα ή διαδρόμους, έχουν διαφορετικό περιτύλιγμα και χρώμα, διαφορετικές απεικονίσεις και λεζάντες. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι μερικά παιχνίδια είναι κυρίως για αγόρια, μερικά κυρίως για κορίτσια και μερικά τελείως απαγορευμένα για κάποιο φύλο.
Τα παιδιά μαθαίνουν με πολλούς τρόπους ποια παιχνίδια είναι κατάλληλα για το φύλο τους. Ένας από αυτούς είναι η συσκευασία του παιχνιδιού, η τοποθέτησή του στα σημεία πώλησης και η διαφήμιση. Έτσι, δίνεται το μήνυμα στα παιδιά ότι όλες οι δυνατότητες για παιχνίδι δεν είναι ανοικτές και διαθέσιμες, με αποτέλεσμα να μη δίνεται η δυνατότητα να αποκτήσουν ένα μεγαλύτερο εύρος εμπειριών και δεξιοτήτων -χωρίς άγχος για το αν αυτό είναι συμβατό με το φύλο τους. Δυστυχώς πάρα πολύ συχνά το φαινόμενο της διχοτόμησης των παιχνιδιών περνάει απαρατήρητο γιατί συμβαίνει πολύ συχνά και το θεωρούμε αυτονόητο μέσα σε ένα κόσμο βαθιά διχοτομημένο ως προς το φύλο.
Τι επιπτώσεις έχει στην ανάπτυξη των παιδιών σήμερα αυτή η έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών; Τι μαθαίνουν για τον κόσμο γύρω τους;
«Τα κορίτσια αγαπούν το ροζ»
Δύσκολα μπορείς να αποφύγεις τη ροζ χιονοστιβάδα. Το ροζ το συναντάμε στα ρούχα, στα παιχνίδια, στα αξεσουάρ και σε άλλα αντικείμενα που συνήθως χρησιμοποιούν τα κορίτσια και έτσι σιγά –σιγά όλο αυτό το ροζ «συννεφάκι» τυλίγει τις ζωές των σύγχρονων κοριτσιών και γίνεται ροζουλί καταιγισμός. Αν το κοριτσάκι από τη γέννησή του περιβάλλεται μόνο με ροζ αντικείμενα και παιχνίδια, το κάνουμε να πιστέψει ότι είναι το αγαπημένο του χρώμα. Pοζ βλέπει και στa καταστήματα εκεί που είναι τα κοριτσίστικα παιχνίδια. Η ροζ χιονοστιβάδα επεκτείνεται και στα επιτραπέζια παιχνίδια καθώς και αυτά κυκλοφορούν σε κοριτσίστικες εκδοχές (π.χ. το Perfect Wedding, όπου τα κορίτσια αγοράζουν ότι χρειάζεται για ένα γάμο, η ροζ Monopoly, όπου τα ακίνητα και τα ξενοδοχεία έχουν αντικατασταθεί με μπουτίκ και εμπορικά κέντρα, το Scrabble με λεξιλόγιο στην κατηγορία της μόδας). Αργότερα, στην ενήλικη ζωή το ροζ είναι χρώμα που χαρακτηρίζεται από θηλυκότητα, τρυφερότητα, παιδικότητα, αθωότητα και ρομαντισμό.
Πάντως το ροζ δεν ήταν το «κατάλληλο» χρώμα για κορίτσια μέχρι το 1950. Διεθνή γυναικεία περιοδικά της δεκαετίας του ‘40 προέτρεπαν τους γονείς να ντύνουν τα αγόρια τους στα ροζ επειδή είναι ένα θερμό και εκφραστικό χρώμα και τα κορίτσια με ένα ήρεμο γαλάζιο.
Το ζήτημα αυτό έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις με γονείς και εκπαιδευτικούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στη Μεγάλη Βρετανία μάλιστα ξεκίνησε το 2008 μια καμπάνια, οι Pinkstinks ως αντίδραση στη ροζ χιονοστιβάδα των μηνυμάτων που παίρνουν τα κορίτσια μέσα από όλα τα είδη που απευθύνονται σε παιδιά, όπως τα παιχνίδια, τα ρούχα και τα ΜΜΕ. Μέσα από τη δράση τους προσπαθούν να ανατρέψουν αυτήν την αντίληψη προωθώντας αλλαγές σε προϊόντα που περιορίζουν τα κορίτσια σε αυτούς τους στερεοτυπικούς έμφυλους ρόλους. Όπως αναφέρουν στη διακήρυξή τους: «Το πρόβλημα δεν είναι ο κατακλυσμός με το ροζ χρώμα, αλλά οι συμβολισμοί και οι συνδηλώσεις του καθώς κάτω από την ομπρέλα αυτή εντάσσεται οτιδήποτε προωθεί ένα στερεοτυπικό τρόπο για να είσαι κορίτσι: χαριτωμένη, παθητική, κολλημένη με τη μόδα, τα ψώνια, τον καλλωπισμό.»
«Τι όμορφη που είσαι! Είσαι μια κούκλα.»
Το κοριτσάκι πρέπει να είναι όμορφο, να αγαπά το ροζ – με ή χωρίς κορδέλες, λουλουδάκια. Γκλίτερ και καρδούλες, να φροντίζει τα παιδιά, να λατρεύει τα ψώνια. Αυτές είναι μερικές από τις κοινωνικές παραδοχές για τα κορίτσια που μεταφέρονται μέσω των παιχνιδιών. Η κούκλα πρέπει να είναι σαν αυτήν ή αυτή σαν την κούκλα. Εξάλλου η συνηθέστερη φιλοφρόνηση σε κοριτσάκι είναι: «Τι όμορφη που είσαι! Είσαι μια κούκλα.», χωρίς συχνά να τονίζονται άλλα θετικά χαρακτηριστικά της (ακαδημαϊκά, αθλητικά, καλλιτεχνικά).
Πολύ συχνά, επίσης, ακούγεται το επιχείρημα ότι θα αγοράσω την Barbie ή κούκλα τύπου Barbie γιατί «Τα κορίτσια αγαπούν την Barbie». Δεν υπάρχουν και άλλες γυναίκες που θα μπορούσαν να γίνουν κούκλες αντιπροσωπεύοντας ένα γυναικείο δυναμικό πρότυπο και να τις αγαπήσουν εξίσου τα παιδιά; Μήπως άθελά μας υποσκάπτουμε το μέλλον των κοριτσιών μας; Μήπως να το ξανασκεφτούμε την επόμενη φορά που θα πάμε σε κατάστημα παιχνιδιών;
Ας δούμε στη συνέχεια μερικά από τα χαρακτηριστικά των «κοριτσίστικων» παιχνιδιών.
Καταρχήν το ροζ κυριαρχεί στα παιχνίδια που διατίθενται στο εμπόριο για τα κορίτσια. Σε γενικές γραμμές, σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, τα παιχνίδια που απευθύνονται κυρίως στα κορίτσια έχουν σχέση με την ελκυστική εμφάνιση, την ανατροφή και τις δεξιότητες οικιακής φροντίδας. Τα περισσότερα «κοριτσίστικα» παιχνίδια μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε παιχνίδια πολυτελείας (διεγείρουν τη φαντασία των κοριτσιών και τα εθίζουν σε μια ζωή σε συνθήκες ακραίας χλιδής), σε παιχνίδια οικιακής ευθύνης (αναπαράγουν στο παιχνίδι τις δουλειές του σπιτιού) και σε παιχνίδια διαπροσωπικών σχέσεων.
Πολλά από αυτά τα παιχνίδια ενισχύουν στερεότυπες αντιλήψεις για τους ρόλους των φύλων. Κλασικά παραδείγματα τέτοιων παιχνιδιών είναι αυτά που περιλαμβάνονται στα είδη νοικοκυριού, απευθύνονται κυρίως στα κορίτσια και δίνουν το μήνυμα ότι η οικιακή εργασία είναι παραδοσιακά γυναικεία υπόθεση. Τα παιχνίδια για κορίτσια τα ενθαρρύνουν συνήθως να κάθονται και να παίζουν ήσυχα και όχι να συμμετέχουν σε παιχνίδια δράσης δίνοντας το μήνυμα ότι οι γυναίκες είναι καλύτερες σε απλές επαναλαμβανόμενες εργασίες. Επίσης, ορισμένα παιχνίδια διαπαιδαγωγούν τα κορίτσια να επιθυμούν μια ζωή σε συνθήκες πλούτου, ένα στυλ ζωής πολυτελείας, συνθήκη που συχνά απέχει από την πραγματικότητα της ζωής που μπορεί να έχουν και μπορεί να είναι επιζήμιο για τη διαμόρφωση των στόχων της ζωής τους.
Παράλληλα διδάσκουν στα κορίτσια πόσο σημαντική είναι η εμφάνιση για την κοινωνική αποδοχή. Τα παιχνίδια αυτά προωθούν ένα συγκεκριμένο πρότυπο ομορφιάς. Η παγκοσμίου φήμης Barbie, είναι ένα πρότυπο ομορφιάς που δεν είναι αντιπροσωπευτικό των περισσότερων γυναικών, αλλά είναι κοινωνικά αποδεκτό. Παρόμοια πρότυπα προωθούν και άλλες κούκλες, όπως η Bratz και οι καινούριες Monster High (θυμίζουν δημοφιλείς ιστορίες με τέρατα και έχουν σχετικά ονόματα, έχουν απίστευτα μακριά πόδια που προβάλλονται από κοντές φούστες, οι αναλογίες του σώματός τους είναι πιο ρεαλιστικές από αυτές της Barbie ή της Bratz, αλλά εξακολουθούν να είναι απίστευτα λεπτές, με πολύ λεπτή μέση και στήθος που προβάλλεται έντονα).
Τα κορίτσια μαθαίνουν ότι πρέπει να επιδιώξουν αυτό το τέλειο πρότυπο ομορφιάς, ότι η ομορφιά είναι το βασικό συστατικό της γυναικείας ταυτότητας και πρέπει να την κυνηγούν. Δεν υπάρχουν συνήθως κούκλες από άλλες φυλές, με άλλες αναλογίες, με αναπηρίες ή κάποιας άλλης ηλικίας. Η κούκλα Barbie ή τύπου Barbie συνήθως συνοδεύεται με ποικίλα αξεσουάρ που έχουν σχέση με την εμφάνιση για να τα χρησιμοποιούν τα παιδιά πάνω στην κούκλα και όχι για να τα χρησιμοποιεί η ίδια η κούκλα για κάποιο σκοπό. Είναι ένας συνδυασμός παιδικής αθωότητας και θηλυκότητας, σύμφωνα πάντα με τις κυρίαρχες επιταγές της θηλυκότητας. Οι συσκευασίες των κοριτσίστικων παιχνιδιών έχουν παστέλ χρώματα και δείχνουν κοριτσάκια να παίζουν με τις κούκλες, να τις κρατούν, να τις κοιμίζουν, να τις βλέπουν κ.ά.
Το προβαλλόμενο ανέφικτο πρότυπο ομορφιάς μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για τα νεαρά κορίτσια καθώς μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία νευρικής ανορεξίας. Το ανησυχητικό είναι ότι η διάγνωση των διατροφικών διαταραχών γίνεται σε όλο και μικρότερες ηλικίες κοριτσιών. Γενικά, τα “κοριτσίστικα” παιχνίδια επηρεάζουν αρνητικά την αυτοεικόνα των κοριτσιών, την αυτοεκτίμησή τους και τις μελλοντικές προοπτικές τους στην προσωπική και στην επαγγελματική ζωή.
«Είσαι η μικρή μου πριγκίπισσα»
Δείτε τη χαρακτηριστική και εξαιρετικά δημοφιλή αντίδραση ενός κοριτσιού 5 ετών σε ένα κατάστημα παιχνιδιών Αναρωτιέται: «Γιατί όλα τα κορίτσια πρέπει να αγοράζουν πριγκίπισσες; Σε μερικά κορίτσια αρέσουν οι πριγκίπισσες, σε μερικά οι υπερ-ήρωες. Σε μερικά αγόρια αρέσουν οι πριγκίπισσες, σε μερικά κορίτσια οι υπερ-ήρωες»
Είναι δύσκολο να αποφύγεις την κοινωνικά κατασκευασμένη εικόνα της ροζ αβοήθητης πριγκίπισσας που περιμένει τον πρίγκιπα για να τη σώσει και να της χαρίσει χαρά και ευτυχία στα «κοριτσίστικα» παιχνίδια και στα υπόλοιπα προϊόντα που διατίθενται στο εμπόριο για τα κορίτσια (ρούχα και παπούτσια με πριγκίπισσες, οδοντόβουρτσα, καλαθάκι για φαγητό, παιδικό σερβίτσιο, δωράκια σχετικά με πριγκίπισσες, ταπετσαρία στο παιδικό δωμάτιο και χιλιάδες μικροαντικείμενα, πληθώρα επιλογών σε παιχνίδια με ροζ πριγκίπισσες).
Η καθημερινότητα πολλών κοριτσιών είναι εμποτισμένη με εμπειρίες μιας ροζ πριγκίπισσας καθώς τροφοδοτούνται συνεχώς από τέτοια σεξιστικά προϊόντα και από πολλές πηγές. Έτσι, δεν είναι δύσκολο για τα κορίτσια να εισέλθουν στους Λόγους του ετεροσεξουαλικού ρομαντισμού («και έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλλίτερα») και της παθητικής θηλυκότητας. Η κυρίαρχη μυθολογία των ρομαντικών ετεροσεξουαλικών σχέσεων με το αίσιο τέλος που έχει μεγάλη κοινωνική αποδοχή υποδεικνύει στα κορίτσια να επενδύουν σε αυτήν καθώς είναι ο αποδεκτός τρόπος κατανόησης του κόσμου και της θέσης τους σε αυτόν. Η ενίσχυση της παθητικής θηλυκότητας που τροφοδοτείται ταυτόχρονα μπορεί να παραπέμψει στη σεξουαλική διαθεσιμότητα και στη θυματοποίηση, γεγονός που ενισχύεται και από μηνύματα περί φυσικής αδυναμίας των κοριτσιών και κατά συνέπεια μειωμένης αντίστασης. Πρόκειται για μια ζήτημα που δεν αφορά μόνον τα κορίτσια καθώς τροφοδοτεί και ενισχύει ταυτόχρονα τον ηγεμονικό ανδρισμό των αγοριών.
Ευτυχώς που στην πραγματική ζωή υπάρχουν πολλές «σύγχρονες πριγκίπισσες» που κρίνουν απαραίτητο να μορφωθούν και να αποκτήσουν μια θέση στην αγορά εργασίας πριν παντρευτούν ή κάνουν το πρώτο τους παιδί, όλο και περισσότερο διαμορφώνουν τη δική τους ζωή έξω από δεσμευτικές παραδόσεις, διακανονισμούς και ιδανικά μοντέλα ζωής, έξω από τα έμφυλα στερεότυπα.
Η έρευνα στους καταλόγους παιχνιδιών από τον 20ο αιώνα μέχρι σήμερα μας δείχνει ότι τα παιδικά παιχνίδια σε σχέση με το φύλο δεν ήταν πάντα όπως είναι σήμερα. Στην στροφή του 20ου αιώνα τα ουδέτερα ως προς το φύλο παιχνίδια ήταν ο κανόνας και ξανά στη δεκαετία του 1970. Παρόμοιες τάσεις έχουν καταγραφεί και στην έρευνα για τα παιδικά ενδύματα. Αλλά και μετά, το 1995, μόνο το 7% των παιχνιδιών που διατίθενται στην αγορά για τα κορίτσια σχετίζονταν με πριγκίπισσες -πολύ μικρό ποσοστό σε σχέση με αυτό που βλέπουμε σήμερα. Τα κορίτσια δεν ονειρεύονταν πάντα να είναι πριγκίπισσες. Αυτός ο καταιγισμός με τις πριγκίπισσες είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο και αντανακλά -εν μέρει – την σύγχρονη στρατηγική μάρκετινγκ.
Πάντως ακόμα και οι γονείς που προσπαθούν να μεγαλώσουν αντισεξιστικά τα παιδιά τους δύσκολα μπορούν να προστατέψουν τα κοριτσάκια από τη μανία για τις πριγκίπισσες του Disney. Αυτό όμως δεν ακυρώνει την αναγκαιότητα να δείχνουμε όλοι και όλες μεγαλύτερη υπευθυνότητα και ως καταναλωτές/τριες παιχνιδιών.
Δεν υπάρχει γονίδιο που δίνει στα αγόρια ειδικά ταλέντα στην κατασκευή, ούτε κανένα γονίδιο πριγκίπισσας
Αντίθετα, υπάρχουν μια σειρά από ευρέως διαδεδομένες πολιτισμικές αντιλήψεις και στερεότυπα για τα αγόρια και τα κορίτσια που διαμορφώνουν και ενισχύουν τις έμφυλες συμπεριφορές. Αυτά τα στερεότυπα έχουν οδηγήσει τη βιομηχανία των παιχνιδιών να λάβει ένα παιχνίδι όπως το Lego, που αρχικά είχε σχεδιαστεί ώστε να είναι ουδέτερο από άποψη φύλου και στα τέλη του 1980 να το προωθεί εμπορικά ως παιχνίδι αποκλειστικά για αγόρια. Μετά από συστηματική αγνόηση των κοριτσιών για πάνω από δύο δεκαετίες, στέλνοντας το μήνυμα ότι τα παιχνίδια κατασκευών είναι μόνον για τα αγόρια, οι κατασκευαστές παιχνιδιών στράφηκαν ξανά τα κορίτσια δημιουργώντας νέες σειρές σε μια προσπάθεια να τα ενθαρρύνουν στις κατασκευές. Η αφθονία από παθητικές πριγκίπισσες στο μεταξύ είχε ανησυχήσει ειδικούς, γονείς και εκπαιδευτικούς.
Οι σειρές Lego Friends και GoldieBlox χρησιμοποιούν τα ίδια στερεοτυπικά γυναικεία ροζ και παστέλ χρώματα και τις ίδιες δραστηριότητες που υπάρχουν και στα άλλα «ροζ» παιχνίδια, αλλά προσφέρουν ένα ευρύτερο φάσμα δραστηριοτήτων και δυνατοτήτων για την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Υπήρξε αρχικά κάποιος ενθουσιασμός για τις σειρές αυτές παιχνιδιών γιατί έχουν τη δυνατότητα να προσελκύσουν κορίτσια και γονείς που ενδεχόμενα θα απέρριπταν αυτά τα παιχνίδια κατασκευών. Υπάρχει όμως και έντονη κριτική γιατί έρχονται ξανά στο προσκήνιο των κατασκευών τα κορίτσια με ροζ θεματικές που ενισχύουν την αντίληψη ότι τα κορίτσια έχουν διαφορετικές ικανότητες, δεξιότητες και ενδιαφέροντά. Στην πραγματικότητα μεγιστοποιούν το πρόβλημα που υποτίθεται ότι ελπίζουν να λύσουν.
Γιατί είναι σημαντικό να πάψει ο αυστηρός διαχωρισμός ανάμεσα σε αγορίστικα και κοριτσίστικα παιχνίδια;
Πρέπει ως κοινωνία να αποδομήσουμε έμφυλα στερεότυπα, όπως, ότι τα κορίτσια και τα αγόρια έχουν τελείως διαφορετικές ανάγκες και ενδιαφέροντα στο παιχνίδι. Σε μερικά αγόρια αρέσουν οι κατασκευές και άλλα θα ενθουσιάζονταν να παίζουν «σπιτάκια» αν τους δινόταν η ευκαιρία. Σε μερικά κορίτσια αρέσουν οι πριγκίπισσες αλλά και σε άλλα αρέσουν οι υπερ-ήρωες. Υπάρχουν πολύ περισσότερες διαφορές μεταξύ των κοριτσιών και μεταξύ των αγοριών και ελάχιστες μεταξύ των δύο φύλων. Είναι σημαντικό, επιπλέον, να προσέξουμε ότι πέρα από τα διαφορετικά μηνύματα που δίνουν διαφορετικοί τύποι παιχνιδιών για τους έμφυλους ρόλους, έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, γεγονός που έχει σχέση με την εκπαιδευτική επιτυχία και τις επαγγελματικές επιλογές αργότερα.
Υπάρχει ανάγκη για περισσότερα παιχνίδια σε ένα ευρύ φάσμα των χρωμάτων και με ποικιλομορφία θεμάτων, τόσο για τα αγόρια, όσο και για τα κορίτσια. Επιπλέον, υπάρχει ανάγκη για δημιουργία καινοτόμων παιχνιδιών που θα ανατρέπουν τα έμφυλα στερεότυπα και θα προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις, όπως, επίσης, και οργανώσεων που θα προσπαθήσουν να αλλάξουν την υπάρχουσα κατάσταση και να προωθήσουν ουδέτερα ως προς το φύλο παιχνίδια.
* Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ
Πηγή: tvxs
