των Τασώ Γαϊτάνη, Φάνη Δημητρακούδη, Νίκη Σταυρίδη, Αναστασία Χουντουμάδη
«Η αλλαγή είναι κομμάτι της πορείας μας, κάτι φυσικό, απελευθερωτικό, εμπλουτιστικό, και η Μέση Ηλικία μια μετάβαση, που στο χέρι μας είναι να τη φέρουμε στα δικά μας μέτρα.»
Τασώ Γαϊτάνη (1954-2010)
… Εμείς οι τέσσερις φίλες και συνοδοιπόροι από παλιά, με ένα ενδιαφέρον ζωντανό η μια για την άλλη, αποφασίσαμε να ζήσουμε συντροφικά αυτή τη μετάβαση στο καταμεσήμερο της ατομικής μας ζωής, τη Μέση Ηλικία, και να τα πούμε όλα: τι σημαίνει για μας το πέρασμα του χρόνου, πόσο μας δυσκολεύει, τι φόβους ξεσηκώνει, ποια πλεονεκτήματα χαρίζει, και να μοιραστούμε τις μύχιες σκέψεις και τα συναισθήματά μας, σπάζοντας έτσι και τη μοναξιά που ενδεχομένως περιέχει αυτό το πέρασμα. Συμφωνήσαμε μάλιστα να διευρύνουμε τον κύκλο μας και με άλλες γυναίκες, όσες θα ήθελαν με τη σειρά τους να μπουν στη συντροφιά μας και να μιλήσουν. Η επιδίωξη ήταν να αφουγκραστούμε διαφορετικές μαρτυρίες που θα απεικόνιζαν το πολυεπίπεδο πρόσωπο της σύγχρονης γυναίκας στην Ελλάδα. Εκείνης που ωρίμασε σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο, έχοντας μνήμες ακόμα από τη δεκαετία του ’60. Φυσικά δεν υπάρχει ομοιομορφία στις απαντήσεις, όπως δεν υπάρχουν ενός είδους βιώματα, παρά ένα πλούσιο μωσαϊκό εμπειριών. Εκεί συχνά η κάθε γυναίκα καθρεφτίζεται στα λόγια των άλλων γυναικών που μιλούν για το πριν, το μετά και το παρόν της μέσης ηλικίας.
Θεματικές που ερευνήθηκαν:
Η σχέση μας με το χρόνο – Υγεία – Εμμηνόπαυση – Εμφάνιση – Γυναίκα και Εργασία – Σεξουαλικότητα και Συντροφικότητα – Φιλία – Οι σχέσεις μας με γονείς και παιδιά – Η λεσβιακή εμπειρία.
Από τις μαρτυρίες των γυναικών
Στα 50 είδα το σώμα μου να καταρρέει και έπαθα σοκ…
Πολύ λίγο με απασχολεί η ηλικία. Αλλά καταλαβαίνω ότι αλλάζουν πράγματα μέσα μου…
Νιώθω πιο ανάλαφρη τώρα απ’ ότι στα 35. Μου βγαίνει μια ζωντάνια που ποτέ μου δεν είχα…
Νιώθω μεσήλικη από τότε που έφυγαν τα παιδιά μου από το σπίτι…
Είναι από τα καλύτερα χρόνια, γιατί συνδυάζεις νιάτα και ωριμότητα. Το υλικό σώμα αδυνατεί κάπως, ενισχύεται το πνεύμα…
Η λογική λέει ότι ανήκω στη μέση ηλικία, αλλά δεν το νιώθω, νιώθω πολύ νέα… Όμως ποτέ δε θα φλέρταρα…
Βιώνω την ωραιότερη περίοδο της ζωής μου…
Παρουσίαση του βιβλίου από την Ευτυχία Λεοντίδου στην εφημερίδα Αυγή (ένθετο “Αναγνώσεις”):
Το βιβλίο είναι καρπός μιας πρωτότυπης, δύσκολης και μακρόχρονης ερευνητικής δουλειάς. Κατ’ αρχήν, μου αρέσει που ο σχολιασμός των συγγραφέων τοποθετεί τις συνεντεύξεις μέσα στο κοινωνικοπολιτικό τους πλαίσιο και ιδίως στο πλαίσιο του γυναικείου κινήματος, άσχετα από το αν οι γυναίκες που δίνουν συνέντευξη το έχουν συνειδητοποιήσει ή όχι. Θα ήθελα να υπογραμμίσω ιδιαίτερα το κεφάλαιο για τη σεξουαλικότητα, που αποτελεί θέμα ταμπού για τις μη γόνιμες πλέον ηλικίες. Επίσης το κεφάλαιο για την ομοφυλοφιλία αποτέλεσε για μένα μια ευχάριστη έκπληξη, καθώς δεν είναι κάτι που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στα βιβλία για τις γυναίκες.
Ωστόσο το κεφάλαιο που με προβλημάτισε και με συγκίνησε περισσότερο απ’ όλα ήταν αυτό που αναφέρεται στις σχέσεις μητέρας-κόρης, συνήθως εξαιρετικά προβληματικές. Οι γυναίκες του βιβλίου αναλύουν τις σχέσεις τους αυτές, με θαυμαστή ειλικρίνεια και αποδοχή, με συγκινητική απλότητα. Χωρίς δραματοποίηση, αλλά γνωρίζοντας καλά το εκτόπισμα αυτών των σχέσεων στη ζωή κάθε γυναίκας.
Η ανεκτίμητη προσφορά όμως του βιβλίου κατά τη γνώμη μου βρίσκεται σε δύο σημεία: 1) Δίνει φωνή σε μια ομάδα γυναικών που αυτή τη στιγμή είναι απαξιωμένη, κοινωνικά υποτιμημένη και υπόκειται σε διακρίσεις. Το μόνο μέρος που αυτές οι γυναίκες έχουν φωνή μέχρι τώρα, είναι οι ομάδες εμμηνόπαυσης, οι παρέες γυναικών και, ίσως, κάποια ιδιωτικά ιατρεία, όπου όμως γίνεται κυρίως απαρίθμηση συμπτωμάτων και προβλημάτων, και σε πολύ μικρότερο βαθμό προσωπικές εξομολογήσεις. Η συνομιλία γυναίκας προς γυναίκα έχει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η σημερινή κοινωνία χαρακτηρίζεται από διακρίσεις ενάντια στα άτομα της λεγόμενης μέσης ηλικίας, ιδιαίτερα τις γυναίκες. Όταν η εξωτερική εμφάνιση απομακρύνεται από τα πρότυπα ομορφιάς που διαφημίζονται επιτακτικά, όταν η ελκυστικότητα ανάγεται σε εσωτερικότερα και πιο ολοκληρωμένα χαρίσματα προσωπικότητας, η γυναίκα αρχίζει να έρχεται αντιμέτωπη με την περιφρόνηση, τον παραγκωνισμό, τη βία. Αυτή η αντιμετώπιση προέρχεται εν μέρει και από το φόβο που προκαλεί μια γυναίκα με προσωπικότητα σε μια κοινωνία που την θέλει αδύναμη και εξαρτημένη – παράλληλα βέβαια και αεικίνητη και ικανή να κάνει τα πάντα ταυτόχρονα.
Να μην παραλείψω ότι αυτή η γυναίκα, που δεν παύουν να της υπενθυμίζουν ότι δεν είναι πια 20 χρονών, θεωρείται ικανή να μεγαλώνει τα εγγόνια της και συνήθως ταυτόχρονα να δουλεύει, να φροντίζει ηλικιωμένους γονείς και ενίοτε έναν σύζυγο μεγαλύτερό της. Η άποψη ότι οι γυναίκες μετά τα 50 (και μάλλον τώρα πια, με την οικονομική κρίση, και οι άντρες!) είναι ξοφλημένες, είναι μία ακόμα από τις παρενέργειες της πατριαρχικής κοινωνίας. Ο βασικός λόγος που οι περισσότεροι άνθρωποι νιώθουν διαρκώς δυστυχείς και ανολοκλήρωτοι είναι μια γραμμική αντίληψη της ζωής: Το ότι, δηλαδή, συγκρίνουμε την κάθε στιγμή μας με κάποια θεωρητική ιδεατή κατάσταση κατά την οποία διαθέτουμε ομορφιά, πλούτο, εξυπνάδα, μόρφωση, επιτυχία και πιθανώς δημοσιότητα, εμφάνιση και σωματική ρώμη των 20 ετών.
2) Επίσης, το βιβλίο είναι πολύτιμο για την απομυθοποίηση της εμμηνόπαυσης ως εποχής παρακμής και την απομυθοποίηση της εικόνας που έχει η ίδια η γυναίκα για το σώμα της όταν αποκτά ρυτίδες και κάποια παραπανίσια κιλά. Έτσι η περίοδος αυτή της ζωής βγαίνει από την παραπλανητική εικόνα, ότι είναι ένα σύνολο από σωματικά συμπτώματα και κινδύνους, και τοποθετείται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ως ένα ολόκληρο στάδιο της ζωής μας. Το στάδιο αυτό πολλές φεμινίστριες το αποκαλούν «βασίλισσα». Προσωπικά συμμερίζομαι τον χαρακτηρισμό.
Είναι η εποχή της ακμής για τη γυναίκα: Δύναμη, αυτοέλεγχος, αυτονομία και αληθινή, βαθειά γνώση, ιδιότητες αποκτημένες από την πείρα της ζωής. Η ώριμη γυναίκα έχει φτάσει στο απόγειο της δύναμής της. Χορεύει τον χορό της ζωής με πάθος αλλά και με αυτοέλεγχο. Η γυναίκα των 50, η «βασίλισσα» όπως ήδη είπα, έχει κατακτήσει την τέχνη της φλογερής αυτοέκφρασης, και είναι ικανή να παραδίδεται στις φλόγες της δημιουργικότητας, της αγάπης, της σεξουαλικότητας, χωρίς να τις αφήνει να την κάψουν. Ζει την εποχή της υλοποίησης των ονείρων, σαν το ρόδι που σκάει από χυμό.
Η ηλικία της εμμηνόπαυσης, που δεν είναι ακόμα η «3η ηλικία», αλλά έχει ξεπεράσει το στάδιο της βιολογικής γονιμότητας, είναι μια εποχή βαθύτερης γνώσης και ανακάλυψης νέων συναισθημάτων, δυνάμεων και ικανοτήτων! Ένα σημαντικό κομμάτι αυτής της νέας πτυχής της ζωής μας είναι η ενδοσκόπηση. Είναι επίσης η ηλικία της ισότητας με τις άλλες γυναίκες, η εποχή που η φιλία και η συντροφικότητα αποκτούν μεγαλύτερη σημασία, καθώς η οικογενειακή ζωή και οι προσπάθειες για επαγγελματική επιτυχία περνούν συνήθως σε δεύτερη μοίρα.
Ποιες είναι λοιπόν αυτές οι σημερινές «50ρες»; Μετά από 10 χρόνια έρευνας, που κατέληξαν σε αυτό το βιβλίο, οι περισσότερες αγγίζουν πια τα 60. Είναι αυτές που αποτέλεσαν την πρώτη μεταπολεμική γενιά. Μεγάλωσαν μέσα στην ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, γαλουχήθηκαν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την διεκδικητικότητα στη ζωή. Τη δεκαετία του ’70 διεκδικούσαν το δικαίωμα στην έκτρωση και αντισύλληψη, τη δεκαετία του ’80 ανθρώπινες συνθήκες τοκετού με ενεργό συμμετοχή της γυναίκας και δικαιώματα μέσα στο γάμο και μετά τη λύση του, για πολλές δεκαετίες αγωνίστηκαν ενάντια στη βία και έμαθαν τεχνικές αυτοάμυνας, ενώ τα τελευταία χρόνια διεκδικούν αξιοπρέπεια και σεβασμό στη μέση ηλικία. Όλα αυτά είναι διαφορετικές πτυχές του ίδιου κεντρικού αιτήματος: να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας, να ορίζουμε εμείς το σώμα και τη ζωή μας. Η απομυθοποίηση και η λιτότητα που διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο είναι ίσως η μεγαλύτερη αρετή του. Για τις γυναίκες, ιδιαίτερα τις νεότερες, αλλά και για τους άνδρες που μας αγαπούν, πιστεύω ότι αποτελεί πολύτιμο «οδηγό». Στην καθεμιά μας δείχνει ότι δεν είναι μόνη της.
Θα ήθελα να τελειώσω με κάποιες προσωπικές σκέψεις για τη μέση ηλικία, καθώς η «τρίτη» πλησιάζει με γρήγορα βήματα. Είναι η εποχή αμέσως πριν το σώμα γεράσει και φθαρεί – και επομένως η στιγμή που καταλαβαίνουμε πόσο το πνεύμα είναι δυνατότερο από το σώμα… Η έξοδος από την εργασία και η συνταξιοδότηση είναι ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της ηλικίας. Λιγότερη εργασιακή απασχόληση καθιστά αναγκαίο να βρούμε νέες ισορροπίες ανάμεσα στο «είναι» και στο «πράττειν». Περισσότερη ελευθερία από τις εξωτερικές συνθήκες δίνει περισσότερο χρόνο για μια στροφή μέσα μας, σε μια προστατευμένη δημιουργική κατάσταση του «είναι», σ’ ένα σημείο εκκίνησης βαθιά μέσα στον εαυτό μας, εκεί που θα συντελεστεί μια γνήσια, εσωτερική μεταμόρφωση.
Ανατροπές μας περιμένουν και χρειαζόμαστε μια συνειδητότητα που θα τις τοποθετήσει στη σωστή τους διάσταση. Στην τρίτη ηλικία θα λιγοστέψουν τα υλικά αγαθά, τα χρήματα, οι ευκαιρίες. Και πολιτισμικά θα υπονομευθεί ο σεβασμός και η αυτοεκτίμησή μας, αφού δεν θα είμαστε πλέον «παραγωγικά μέλη της κοινωνίας». Και όμως μπορούμε να έχουμε μια κοινωνία διαφορετική, όπου δεν θα έχει αξία μόνο η οικονομική παραγωγικότητα αλλά η απελευθέρωση του δημιουργικού δυναμικού των ηλικιωμένων, ώστε να ολοκληρώσουν τον κύκλο της ζωής τους με ευεξία, αξιοπρέπεια και ελεύθερη συμμετοχή στις συλλογικές διαδικασίες. Υπάρχει μια σοφία στην επιβράδυνση των ρυθμών, στην απλοποίηση, την λιτότητα και την ενδοσκόπηση, την περίσκεψη και τους καινούργιους τρόπους για την αντιμετώπιση της καθημερινής ζωής.
Οι γυναίκες του βιβλίου με μύησαν κυριολεκτικά σ’ αυτή την τέχνη της απόλαυσης της υπαρκτής, χειροπιαστής πραγματικότητας, η οποία πιστεύω ότι είναι το κλειδί για την ποιότητα στη ζωή μας. Έτσι, θαύμασα το ψύχραιμο θάρρος των γυναικών, όταν μετανιώνουν για πράξεις ή παραλείψεις τους, που δεν διορθώνονται πια. Τις περασμένες πράξεις ή παραλείψεις τους τις περιγράφουν, τις ερευνούν, τις φιλοσοφούν, αλλά δεν τις δραματοποιούν. Στο βιβλίο είδα τις γυναίκες να ανοίγουν δρόμους, να κάνουν όνειρα, να ετοιμάζουν νέα σχέδια για τα χρόνια που έρχονται.
Η επαναστατημένη γενιά του ’60 μπαίνει λοιπόν στα 60… Θα είμαστε βάρος ή δώρο για την κοινωνία μας; Σήμερα που η «καθεστηκυία τάξη» καταρρέει -σε προσωπικό και παγκόσμιο επίπεδο- που η ζωή όπως την ξέραμε διαλύεται, υπάρχει ελπίδα να προχωρήσουμε με ανοιχτό πνεύμα στην Μετάβαση, τη Μεταμόρφωση, την Αλλαγή…
